• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 ԱՐԳԻՇՏԻԽԻՆԻԼԻ (ԱՐՄԱՎԻՐ): Արգիշտիխինիլիի  ուսումնասիրության պատմությունը սերտորեն  կապված  է  հետագայում  նրա  տարածքում  կառուցված  Հայաստանի  հնագույն  մայրաքաղաք  Արմավիրի  հետ:  Մ.  Խորենացին  հաղորդում  է  Հայկի  թոռան՝  Արամայիսի  կողմից  Արմավիրի  կառուցման  մասին.  «Արամայիսը  իր  բնակչության  համար  տուն  է  շինում  գետի  ափին`  մի  բլրի  վրա,  և  իր  անունով  կոչում  է  Արմավիր,  իսկ  գետը  կոչում  է  Երասխ՝  իր  թոռան՝  Երաստի  անունով»:

 Խորենացու  մոտ  պահպանված  ավանդությունները Արմավիրի  մասին  հետաքրքրություն  են  առաջացնում  եվրոպական  գիտնականների  մոտ:  Արդեն  XIX դ.    առաջին  կեսին  Արմավիրով  հետաքրքրվում  են  Կերպորտերը,  Սեն-Մարտենը,  իսկ  ավելի  ուշ՝  Շանտրը:  Արմավիրի  ուսումնասիրության գործում  մեծ  դեր  են  խաղացել  նաև  Էջմիածնի  վանական  գիտնականները:  Նրանց  հետ  է  կապված  այստեղ  գտնված  սեպագիր  արձանագրությունների  հրատարակումը  և  Արգիշտիխինիլիի  հայտնագործումը:  Այդ  գործում հատկապես  մեծ  է  Մ.  Սմբատյանի  դերը,  որը,  հավաքելով  սեպագիր  արձանագրությունները,  հրատարակում  էր  դրանց  պատճենները:

 Այս  նյութերը,  ինչպես  նաև  Խորենացու  հիշատակությունը  Արմավիրում  կառուցված  հեթանոսական  տաճարների  և  նրանց  մեջ  կանգնեցված  հոյակապ  արձանների  մասին,  հիմք  ծառայեցին,  որպեսզի  Թիֆլիսում  կայացած  5-րդ  հնագիտական  համագումարի  համար  նյութեր  նախապատրաստելու  նպատակով  1880  թ.  հետախուզական  պեղումներ  կատարվեն  Արմավիրում: Արշավախումբը,  Ա.  Երիցյանի  և  Ա.  Ուվարովի  գլխավորությամբ,  հետազոտեց  տարբեր  ժամանակներին  վերաբերող  մի  քանի  դամբարաններ  և  մասնակի  պեղումներ  կատարեց  բլրի  գագաթին  ու ստորոտին: 

 Արգիշտիխինիլի-Արմավիրի պեղումները  վերսկսվեցին  միայն  1962  թ.:  Նոր  Արմավիրում Հ.  Մարտիրոսյանը  սկսեց  ուսումնասիրել  Արգիշտիխինիլին,  իսկ  Արմավիրում Բ.  Առաքելյանը  հետազոտում  էր  հին  Արմավիրը: Հետագայում արշավախումբը ղեկավարեց  Գ.  Տիրացյանը:

 Ըստ  Խորխորյան տարեգրության  և  Վանի  Սուրբ  Սահակ  եկեղեցու  պատին  պահպանված  նրա  կրկնօրինակի`  Արգիշտի  I-ը  կառուցել  է Արգիշտիխինիլին  իր  կառավարման  11-րդ  տարում`  Ք.ա.  776  թ.,  տվել  է  նրան  իր  անունը  և  Արաքսից  ջրանցք  է  տարել  քաղաքի  համար: Քաղաքի  հիմնադրման  պատմության  ուսումնասիրության  համար  կարևոր  նշանակություն  ունի  Արմավիրից  ոչ  հեռու  գտնված  մի  այլ  արձանագրություն,  որում  Արգիշտի  I-ը  հաղորդում  է,  որ  նա  հզոր  ամրոց  է  կառուցել,  տվել  է  նրան  Արգիշտիխինիլի  անունը,  գետից  չորս  ջրանցք  է  տարել  և  այգի  է  հիմնել:    Ոչ  պակաս  մեծ  աշխատանքներ  են  կատարվել  ամրոցի  և  քաղաքի  կառուցման  համար:  Հուշարձանը զբաղեցնում  էր  մոտ  1000  հա  տարածություն:

 Սարդուրի  II-ի,  Ռուսա  I-ի  և  Ռուսա III-ի օրոք շարունակվում են քաղաքի կառուցապատման աշխատանքները: Հատկապես  հետաքրքիր  են  Սարդուրի  II-ի  արձանագրությունները,  ուր  նա  հաղորդում  է  Սուսի  տաճարի  և  ՚Խալդյան  դարպասներիՙ  կառուցման  մասին: Նույն  թագավորի  այլ  արձանագրություններում  խոսվում  է  արքայական  և  տաճարային  տնտեսությունների  կազմակերպման,  խաղողի  և  պտղատու  ծառերի,  այգիների  հիմնման  և  այլ  աշխատանքների  մասին:

 Արգիշտիխինիլիի  բնակչությունը կազմված  էր  տեղացի  և  նվաճված  բազմաթիվ  երկրներից  վերաբնակեցված  մարդկանցից:  Տնտեսական  կյանքը  աշխույժ  զարգացել  է  քաղաքի  ամբողջ  գոյատևման  ընթացքում: 

 Պեղումների  ընթացքում ուսումնասիրվել  է  արևմտյան  ամրոցը,  որը  գտնվում  է  արևելյանից  3400  մ  հեռավորության  վրա: Արևմտյան  ամրոցը  կառուցվել  է «Դավթի  բլրիՙ  վրա`  52  մետրով բարձրանալով  հարթավայրից:  Ամրոցը  2  հեկտար  է:    Այն   ամրացված  է  քարե  հիմնապատ  ունեցող    հում  աղյուսաշար պարսպով: Պարսպի  ուղիղ  տարածքները  ամրացված  են  որմնահեծերով  և  անկյունային  աշտարակներով:  Բլրի  բնական  թույլ  պաշտպանված  հատվածները  ամրացվել  են  հյուսիսային  կողմից  եռաշարք,  իսկ  հարավային  կողմից  երկշարք  պարիսպներով:  Հիմնապատի  բարձրությունը  տեղ-տեղ  հասնում  էր  3-4  մ,  իսկ  լայնությունը տատանվում  էր  2-5  մ:

 Քաղաքի  հետ ամրոցը  հաղորդակցվում  էր  երեք  դարպասների  միջոցով,  որոնցից  երկուսը  կառուցված  էին  հյուսիսային, իսկ  մեկը`  արևելյան  ուղղություններում:  Բոլոր  դարպասները  լավ  պահպանված  էին  հզոր  անկյունային  աշտարակներով:

 Արգիշտի  I-ի  օրոք  ամրոցը  զբաղեցնում  էր  1  հա  տարածք  և  պաշտպանված  էր  մեկ  շարք  պարիսպներով,  իսկ  Սարդուրի  II-ի  ժամանակ  կառուցվում  են  մյուս  պարսպապատերը:

 Արգիշտի I-ի  կողմից  Արևմտյան  ամրոցում  կառուցված  ամենախոշոր  շինությունը արևելք-արևմուտք  ուղղվածությամբ  պալատական  շենքն  էր`  3000  մ2  տարածքով:  Հանդիսավոր  մուտքը  կառուցված  է  արևելյան  արտաքին  պարսպի  մեջ  և  պաշտպանված  է  երկու  հզոր  աշտարակներով,  իսկ  արևմտյանը  տանում  է  դեպի  ընդարձակ  բակը:  Պալատը  վեր է խոյանում իրար  միացող  երեք  աստիճանաձև  ժայռելուստների  վրա  և  կազմված  է  19  ընդարձակ,  տարբեր  նշանակության  կացարաններից:  Նրա  հիմնական  շինությունը  մի  ընդարձակ  դահլիճ  է,  որի  ծածկը  կրում  են  քսան  փայտե  սյուներ:  Սյուների  բազալտե  խարիսխների  վրա  պահպանվել  են  Արգիշտի  I-ի սեպագիր  արձանագրությունները` «Խալդի  աստծո  մեծությամբ  Արգիշտին`  Մենուայի  որդին,  այս  տունը  կառուցեց» բովանդակությամբ:

 Դահլիճից  դեպի  հյուսիս  կառուցվել   էին  բնակելի  սենյակները,  իսկ  դեպի  հարավ`  ընդարձակ  մառանները,  ուր  պահպանվել  են 1000  լիտր  տարողության  մոտ  200  կարասներ:  Պալատի  արևելյան  հատվածում  բացվել  են   ընդարձակ  հանդիսավոր  դահլիճներ  և  դրանց  կից  սենյակներ` նախատեսված հյուրընկալության  համար:  Պալատի  սյունազարդ  դահլիճը,  ինչպես  Էրեբունիում,  հետագայում  վեր  է  ածվել գինու  մառանի,  ուր  տեղադրվել  են  35  խոշոր  կարասներ:

 Պալատից  դուրս`  բակի  հյուսիսային  մասում,  կառուցվել  են  ընդարձակ  շտեմարաններ, որոնց  հատակը    ծածկված  է եղել  այրված  ցորենով:  Այս  շինությունների  մեջ  էր գտնվում   բակը,  որն  ուներ  700  մ2  տարածք  և  կապված  էր  ամրոցի  հյուսիսային  դարպասների  հետ:  Արևմտյան  կողմում բակը միջնաբերդի  արևմտյան  հատվածից սահմանազատված  էր  հիմնական  պատով, որի  կենտրոնում  պահպանվել  է  ընդարձակ  մուտքը:  Դիմացի  հրապարակի   պարագծով  կառուցվել  են  երեք  տաճարներ:  Նրանցից  երկուսը  կազմված  էին  մեկ  կամ  երկու  դահլիճներից`  յուրաքանչյուրը  200  մ2  մակերեսով:    Պահպանվել  են սյունաշարի առանձին  խարիսխները,  իսկ  պատերը    ծածկված  են  եղել  բազմագույն  որմնանկարներով: 

 Տաճարային  համալիրի  երրորդ  շինությունը  400  մ2  մակերես  ունեցող խոշոր շենք  է,  որի  հզոր  պատերի  հիմնաշարերն  ունեն  2,5  մ,  իսկ  պարիսպներին  հարող  հատվածում`  5  մ  հաստություն:  Խնամքով  շարված  դռան  բացվածքները   հարդարված  են  քարերով:

 Բացի  պալատական  համալիրներից,  արևմտյան  ամրոցի  մյուս  հատվածներում  բացվել  են  բազմաթիվ  բնակելի,  պահեստային  ու  տնտեսական  շինություններ,  որոնք  իրենց  կառուցողական  տեխնիկայով  և  հորինվածքով  բնորոշ  են  ուրարտական  ճարտարապետությանը:

 1973  թ.  պեղումների  ընթացքում  առաջին  անգամ  պեղվեց  ջրավազանը:  Այն  ուղղանկյուն  շինություն  է,  որի  պատերի  հաստությունը  3,3  մետր  է:  Ունի  ձագարի տեսք:   Հիմքի  չափերն  են  5,5x3,2  մ, իսկ վերին մասումª  6,75x5  մ:  Տարողությունն  ավելի  քան  80000  լիտր է:   Կարելի  է  ենթադրել,  որ    այն կառուցվել  է  Սարդուրի II-ի  օրոք:

 Արևելյան  ամրոցի  պեղումներն  աչքի  են  ընկնում   ուրարտական  և  վաղ  հայկական  շինություններով:    Արգիշտիխինիլիի  արևելյան  ամրոցը  մեծ  չէ,  ունի  2  հա  տարածք:  Հատակագծում  այն ուղանկյուն է` ամրացված ոչ մեծ աշտարակներով և  կոնտրֆորսերով:

 Հետաքրքիր  կառույցներ  են  պեղվել  նաև    քաղաքի  առանձին  հատվածներում:  Երկրորդ  տեղամասում  բացված տունը, պատկանել  է  քարտաշ  վարպետին:  Այն  կազմված  է  6  պահպանված  և  մի  քանի  ավերված  սենյակներիցª  450  մ քառ.   ընդհանուր  տարածքով:  Պատերը շարված  են  խոշոր  բազալտե  քարերից,  որոնք  ներսի  կողմից  սվաղված  են  կավով:  Պատերի  վերին  հատվածները  շարված  են  հում  աղյուսով:  Դռան  շեմքերը շարված  են  տուֆե  սալերով: Գտնվել  են  բազալտե  դռան  կրունկներ:  Սենյակների  հատակները  սվաղված  են:  Ընդարձակ  բնակելի  սենյակների շուրջ  տեղադրված  էին  ավելի  փոքր`  տնտեսական  նշանակության  շինություններ:  Հյուսիսարևելյան  անկյունի  կացարանում  բացվել  է գինու  ընդարձակ  մառան,  ուր  տեղադրված  էին  8  մեծ  և  3  միջին  չափսի  կարասներ,  որոնց  ընդհանուր  տարողությունը  հասնում  էր  12-13  հազար  լիտրի:  Հակառակ  անկյունում  տեղադրված  էր  գոմը,  ուր  կարող  էր  պահվել  30-40  գլուխ  մանր  եղջերավոր  անասուն:  Գոմի  հատակը  ծածկված  էր  քարե  սալերով,  որոնց  վրա  տեղադրված  էին  կերի  համար նախատեսված մի  քանի  քարե  տաշտեր: Կենտրոնական  սենյակներում  գտնվել  են  խեցանոթներ,  քարե  տափակ  տապականեր,  բազալտե  թասեր,  տուֆե  սալեր  և  երկաթից  պատրաստված  քարտաշի  կացիններ:

 Նույն  տեղամասում  պեղված  երկրորդ  տունը  պատկանում  է  քաղաքի  բարձր  աստիճանավորներից  մեկինª կնիքագործին  կամ ՚կնիք  պահողինՙ, որի  պաշտոնը  վկայված  է  սեպագրերում: Շենքի  արտաքին խոշոր  պատերը  ամրացված  են  հենապատերով:  Նրա  ընդհանուր  տարածքը  կազմում  է  614  մ քառ.:  Տան  շքամուտքը  գտնվում  է  հյուսիսարևմտյան  անկյունում:  Շենքը  ուղղանկյուն  է` 77  մ քառ.  տարածք  ունեցող  կենտրոնական  դահլիճով,  որը  մյուս  սենյակների  հետ  կապվում  է  6  դռներով:  Դահլիճի  կենտրոնում  պահպանվել  են երկու  քարե  խարիսխ:  Դահլիճը  ծառայել  է  որպես  մեծ  ընտանիքների  հավաքատեղի: 

 Դահլիճից  հյուսիս  պեղվել  է  մի  ընդարձակ  բնակելի  սենյակ,  որը  չորս  դուռ  ուներ: Ընդարձակ սենյակի շուրջը խմբավորված էին 9 այլ  սենյակներ`  գյուղատնտեսական  մթերքներ  պահելու և տնտեսական այլ նպատակների  համար:  Սենյակներից  մեկում  գտնվեցին  հացահատիկ  պահելու  5  մեծ  կարասներ,  կավե  տաշտ,  թոնիր,  ջրի  անոթներ և օջախ:  Բացի  քարե  և  կավե  տարբեր  ձևերի  անոթներից,  այստեղ  գտնվել  է  եղնգաքարե  (օնիքս)  կնիք,  որի  վրա  պատկերված  է մի եղջերու:  Մեկ այլ կնիքի  վրա  փորագրված  է  ձիու  գլուխ: 

 Ներկայացվող  տունը  պատկանում  է  քաղաքի  ոչ  շատ  հարուստ  մի բնակչի: Նա զբաղվում  էր  քարե  իրեր  պատրաստելով  և  դրանց  փորագրությամբ:  Այս  տունն  ուներ  250  մ քառ.  ընդհանուր  մակերես  և  կազմված  էր  մի  քանի  սենյակներից:  Դրանցից  առաջինը,  որը  տեղադրված  էր    հարավարևմտյան  անկյունում,  ուներ օջախ  և չորս սյուներով  կոնաձև  ծածկ:  Այստեղ  բացվեցին  կավից  պատրաստված  բարձր  նստարան-հարթակ և      քարից  պատրաստված  մեծաքանակ իրեր, որոնք,  ըստ  երևույթին,  ուրարտական  կոնաձև  կնիքների  և  հմայիլների  պատրաստուկ   են  հանդիսացել: 

 Քաղաքում  պեղված  տներից  առավել  հետաքրքիր  է  երրորդ  թաղամասում  բացված  քուրմ-բժշկի  տունը:  Այն  կառուցված  է  մի  բարձր  հրաբխային  կոնի    գագաթին:   Համալիրը  զբաղեցնում  է  400  մ քառ.  տարածք  և  ունի  ուղղանկյուն  հատակագիծ:  Այն կազմված  էր  տարբեր    նշանակություն  ունեցող  ինը  սենյակներից, որոնք  ունեին  բնակելի,  ծառայողական  և  պահեստային  գործառույթ:  Այս  տունը  քաղաքի  գրավման  ընթացքում  հարյուրավոր  այլ  տների  հետ  հրդեհվել  և  թալանվել  էր:  Փլված    տանիքի  տակ  գտնվեցին  մի  կնոջ,    ինչպես  նաև  տարբեր  կենդանիների  կմախքներ, բազմաթիվ  խեցանոթների  բեկորներ:  Դրանց  մեջ  ուշադրության  են  արժանի  նրբագեղ անգոբապատված,  փայլեցված 2-7 սմ-ոց  անոթները (թասեր,  կճուճներ,  մեկ  կանթանի  սափորներ,  երկկանթ  գավաթներ):  Բնականաբար,  այս  փոքրիկ  անոթները  խոհանոցային  կամ  սպասքի  պարագաներ  չեն:  Դրանք  օգտագործվել  են  տարբեր  օծանելիքների,  անուշահոտ  յուղերի,    բուժախոտերի  ոչ  մեծ  դեղաքանակների  պատրաստման  և  պահպանման  համար:

 Այստեղ  գտնված կենդանիների մնացորդները  վկայում  են,  որ    տանը  պատրաստվել   են տարբեր  բուժիչ  դեղամիջոցներ:  Ս.  Մեժլումյանի  բնորոշմամբ`    գտնվել  են  մուֆլոնի,  եղջերվի,  աղվեսի,    գայլի  ձագի,  նապաստակի,  կուղբի,  ոզնու  և  այլ  կենդանիների  առանձին  օրգաններն ու  մարմնի  որոշակի  մասերը,  որոնք   լայնորեն  օգտագործվում   են  ժողովրդական  բժշկության մեջ:  Այսպես,  կրիայի  արյունը,  գինու  հետ  խառնված  վիճակում,  օգնում  է  հազի,  ականջացավի  և  խոցի  բուժմանը:  Հետաքրքիր  բուժիչ  հատկություն  ունի  ոզնին:  Նրա  այրված  ասեղները  բուժում  են  աչքերը, իսկ միսը  օգտագործվում  է  երիկամների,  օձի  կծածի,  հոդերի  բուժման  ժամանակ: 

 Արգիշտիխինիլիի  պեղումների  շնորհիվ  գտնվեց   հսկայական  հնագիտական  նյութ: Զարգացած  մետաղագործության  մասին  են  վկայում  ոչ  միայն  նյութական  մշակույթի  առարկաները,  այլ  նաև դարբին-բրոնզեձուլողի արհեստանոցը:  Այն  պեղվել  է  միջնաբերդի  արևելյան  մուտքի  երկու  աշտարակների  միջև  գտնված  աստիճանավանդակի  տեղում:    Այստեղ  գտնվել  է  տուֆից   տաշտ,  որի  հատակին  կար  անցք:  Այն  քարե  խողովակով  միանում  էր  ժայռերի  մեջ  փորված  խորը  հորի  հետ:  Այս  կառույցը,  ըստ  երևույթին,  ծառայել  է  հանքաքարի  մանրացման,  լվացման  և  հարստացման  նպատակների  համար:  Կացարանի  հատակին  գտնվել են մետաղե  խարամի մեծաքանակ կտորներ:  Գտնվել  է    տուֆից  պատրաստված  մարդու  ոճավորված  արձան:  Այն  ունի  խոշոր,  կլոր  աչքեր,  երկար,  ուղիղ  քիթ,  ձվաձև  բերան  և  քառակուսի  մորուք:  Կրծքին  խաչված  ձեռքերի  տակ  ոչ  խորը  գծիկներով  պատկերված  է  մարդակերպ  էակ,  որն  իր  ձևով  նմանվում  է  ժայռապատկերներում  հանդիպող  նետաձիգներին:  Այս  պատկերները  կրկնում  են զոդիակի  նշաններից  Աղեղնավորին,  որը  հայ  դիցաբանության մեջ  նույնանում է  երկնային  դարբնին:  Արգիշտիխինիլիի  արևելյան  ամրոցում  բացվել  է  երկրորդ  դարբնոցը,  ուր  գտնվել  են  զնդան  և  մշակված  երկաթի  խոշոր  բեկորներ:  Այս`  հալոցներով  և  կաղապարներով արհեստանոցում,  դարբնի  վառարանի  հնոցու  վարպետները  պատրաստում  էին  տարբեր  չափսերի  և  ձևերի  մուրճեր,  հատիչներ,   աքցաններ,  զենքեր  ու զարդեր:

 Հետաքրքիր  են  ամրոցում  գտնված  հյուսածո ճաղերից  գործված  և  կաշվով  պատված  վահանի  մնացորդները:  Սովորաբար  այսպիսի  վահանների  կենտրոնում  ամրացվում  էին  կոնաձև  սրածայր  ումբոններ: Սպառազինության  նմուշներից  են թեփուկավոր  զրահի  թիթեղները,  նիզակը,  երկար  ակինակը, նշաձև  և  տերևաձև երկաթե  նետասլաքները: 

 Մետաղե  իրերի  վերջին  խմբին  են  վերաբերում  զարդերը:  Այս  խմբի  մեջ  աչքի  են  ընկնում  տարբեր  ձևերի  շքասեղները,  շիգղերը  (ֆիբուլաներ),  որոնք  հիմնականում  ձուլված  են  և  ունեն  նեղ  կամ  ձգված  աղեղների  ձև:  Ոչ  մեծ  թվով  հանդիպում  են  կլոր  լարից  պատրաստված  ականջօղեր:  Ավելի  շատ  են  ապարանջանները  (հատկապես  օձագլուխ):  Գտնվել   են  միջին  չափերի  ճարմանդներ  և  կոճակներ: 

 Արգիշտիխինիլիի  պեղումներից  հայտնաբերվել  են  հսկայական  թվով  խեցանոթներ:  Քաղաքի  պեղումների  ժամանակ  բացվել  է  նաև  բրուտագործի    տունը,  ուր  գտնվել  են  բրուտի  դազգահի  երեք  կավե  անիվներ:  Տան  մոտ  բացվել  է  տուֆից  պատրաստված  մարդու  քանդակ:   Խեցեղեն  նյութերի  մեջ  աչքի  են  ընկնում  կարասները,  որոնք  զարդարված  են հյուսածո,  եռանկյունաձև,  կամարաձև, ուղղանկյունաձև  նախշերով  և հարթ  գոտիներով:  Այս  անոթները  հիմնականում  օգտագործվել  են  գինի և  ձեթ  պահելու  համար:  Հանդիպում  են  նաև  կարասներ,  որոնց  մեջ  պահվել  է  հացահատիկ:    Մեծ  թիվ  են  կազմում  սիգարաձև  անոթները,  որոնք  օգտագործվել  են  կորեկից  և  գարուց  գարեջուր  ստանալու  ու  պահելու  համար: Արգիշտիխինիլիում     օգտագործվում  էին  կաթնամթերք  պատրաստելու  (մածուն,  յուղ,  պանիր)  և  պահելու  համար նախատեսված  տաշտեր,  չաներ: Առանձին  բազմաձևությամբ  աչքի  են  ընկնում  տարբեր  երանգների կճուճները:  Նրանք  ունեն  ուռուցիկ,  գնդաձև,  ձվաձև  իրան,  լայն վզեր:  Կարմրավուն կճուճներից  մեկի  ուսը  զարդարված  է  մարտակառքի  գծապատկերով,  մյուսները`  ձիու,  կենաց  ծառերի  պատկերներով:  Որոշ  անոթների  վրա դաջված են  առյուծների  և  այծերի  պատկերներ: Մեծ  խումբ  են  կազմում  միականթ  սափորները:  Նրանցից  ամենախոշորներն ունեն  մոտ  20  լիտր,    ամենափոքրերը` 15-20  գրամ  տարողություն:  Գտնվել են   քրեղաններ,  թասեր,  սկահակներ  սկուտեղներ,    ծորակներով  սափորներ, գավաթներ  և  այլն: Դրանցից շատերի   վրա  կան  վարպետների  տարբեր  նշաններ: 

 Արգիշտիխինիլիում  տարածված  արհեստներից  էր    քարի  մշակումը:  Բացի  շինարարական  աշխատանքների  համար  օգտագործվող  քարի  հսկայական  ծավալներից,  որի  համար  պահանջվում  էին  քար  կտրող և   մշակող  վարպետներ  ու  պատշարներ,  այն   օգտագործվում  էր  նաև  բազմաթիվ  այլ  կարիքների  համար:  Բազալտից  պատրաստվում  էին  տարբեր  ձևերի  և  չափերի  աղորիքներ,  տրորիչներ,  սանդեր  ու  սանդկոթեր,  մուրճեր:  Լայնորեն  օգտագործվում  էին  նաև  տուֆը  և  պեմզաքարը,  որոնցից  պատրաստվում  էին  ամենաբազմազան  ձևերի  տրորիչներ, կոտրիչներ: Տուֆից  պատրաստվում  էին  անասուններին  կերակրելու  համար նախատեսված տաշտեր,  ձուլման  կաղապարներ,  բրուտի  անիվներ:  Աստվածների  արձանները, ինչպես նաև  սրբազան  անկյուններում  տեղադրված  հենակները,  նույնպես  կերտում էին  քարից:  Հատկապես  լայն  տարածում  ուներ  կենցաղային  իրերի արտադրանքը:  Այս  իրերի  մեջ  հանդիպում  են  ինչպես  կոպիտ  տնայնագործական,  այնպես էլ բարձր  վարպետությամբ  պատրաստված  բարակ,  գերազանց  հղկված  պատերով  թասեր և  սկահակներ: Հմուտ վարպետները արտադրում էին   ամենաբազմազան  ձևերի  ուլունքներ և  նուրբ  փորագրություն  ունեցող  կնիքներ: 

 Արգիշտիխինիլիի  պեղումները  բացահայտեցին    քաղաքի  անկման  պատճառները  և  ժամանակը:  Արգիշտիխինիլին,  ինչպես  և  Թեյշեբաինին,  ընկել  է   մարա-սկյութական  հրոսակախմբերի  հարվածների  հետևանքով:

Գրականություն: Ղաֆադարյան 1984; Մարտիրոսյան, Թորոսյան 1986; Ìàðòèðîñÿí 1967; Ìàðòèðîñÿí 1974; Òèðàöÿí1978á; Òèðàöÿí 1988  

Աղբյուրը՝

Ուրարտուի հնագիտություն (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբանային համալիրներ), Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 2008, 85-95 էջ