• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 ԷՐԵԲՈւՆԻ (ԱՐԻՆ ԲԵՐԴ) : Էրեբունի ամրոցը  կառուցվել  է  Արգիշտի  I-ի  կողմից  իր  տիրակալության  հինգերորդ  տարում`  Ք.ա.  782  թ.:  Այդ  ամրոցի  գոյության  մասին  հայտնի  էր Արգիշտի  I-ի  Խորխորյան  տարեգրությունից, ըստ որի` ամրոցի կառուցման  համար  նա  վերաբնակեցրել  էր  Խաթե  և  Ծուպանի  երկրներից  գերված  6600  զինվորների: 

 Էրեբունի  ամրոցը  գտնվում  է  Երևանի  հարավարևելյան  ծայրամասում`  Նոր-Արեշ  և  Վարդաշեն  թաղամասերի  միջև  գտնվող  Արին  Բերդ  բլուրի  գագաթին:  Այս  բլուրը  գիտնականներին  հայտնի  է  դեռ  1894  թ.-ից:  Հնագետ  Ա.  Իվանովսկին   Նորքի  բնակիչ  Պ.  Տեր-Ավետիսյանից  գնեց Արին Բերդի  ստորոտում  գտնված  մի  բազալտե  սեպագիր  արձանագրություն,  որը  վերծանվեց  և  հրատարակվեց  Մ.  Նիկոլսկու  կողմից:  Այս  արձանագրությունում  պատմվում  էր  Արգիշտի  I-ի  կողմից  կառուցված  հացահատիկի  10000  կապի  տարողությամբ  շտեմարանի  մասին:  Ա.   Իվանովսկին  այստեղ  մասնակի  պեղումներ  կատարեց,  որից  հետո  երկար  ժամանակ  բլուրը  մնաց չուսումնասիրված:  Միայն  1950  թ.  սկսվեցին  այս  կարևոր  հուշարձանի  կանոնավոր  պեղումները`  Կ.  Հովհաննիսյանի  ղեկավորությամբ:  Պեղումները  կատարվում  էին  Արին Բերդ  բլրի  վրա,  ուր  գտնվում  է  միջնաբերդը:    Բլրի  շրջակայքում  գտնված  նյութերըª  խեցեղեն  իրեր,  կառույցների  պատեր,  կացարանների  հատակներ և այլն,  հնարավորություն  տվեցին  պարզելու,  որ  քաղաքը  զբաղեցրել  է  ավելի  քան  200  հա  տարածք:

 Պեղումների  առաջին  տարում  պարզվեց  նաև  այս  ամրոցի  անունը : Համապատասխան արձանագրության մեջ ասված էր. Խալդի  աստծո  մեծությամբ  Արգիշտին`  Մենուայի  որդին,  այս  հզոր  բերդը  կառուցեց.  նրա  համար  սահմանեց  Էրեբունի  անունըՙ:  Ամրոցի մոտ 8  հա  տարածքը  շրջապատվեց  հզոր  պարիսպներով:  Մոնոլիտ  բազալտե  ժայռի  վրա  շինարարները  բարձրացրին  և հարթեցրին  հսկայական  քարե  զանգվածներ:  Շարվեց  երկու  մետր  բարձրություն  ունեցող  գետնախարիսխ  (ցոկոլ)  և  ապա  բարձրացվեց ութ  մետրանոց  պարսպապատը` հում  աղյուսից: Պարիսպը,  յուրաքանչյուր  8  մ  հեռավորության վրա,  ամրացվեց  հինգմետրանոց  որմնահեծերով:  Եռանկյունաձև հատակագծով ամրոցի  ամբողջ  տարածքը  զբաղեցնում էին տարբեր  նշանակության  համալիրներ:  Այսպես,  միջնաբերդի  արևմտյան  հատվածը  կառուցապատված  էր  աշխարհիկ  և  պաշտամունքային  շինություններով:  Հյուսիսարևելյան  և  հարավային  հատվածները  զբաղեցնում  էին  տնտեսական  նշանակության  շինությունները: Պեղումների  ընթացքում  բացվել  են  բազմաթիվ  շինություններª  պալատներ,  տաճարներ,  բնակելի  կացարաններ,  պահեստներ,  միջանցքներ  և  այլն:

 Ամրոցի մուտքը գտնվում է բլրի հարավային  զառիվայր  լանջին: Մուտքը  պաշտպանված  է  հզոր  աշտարակներով,  որից  դեպի  բակ  կարելի է  հասնել  աստիճանավոր  սանդուղքներով:

 Ընդարձակ  բակը  (17x19  մ)  ծածկված  էր  մանր  գետաքարերով:  Դեպի բակն   էին  ուղղված  ամրոցի  երեք  նշանավոր  կառույցներիª  Խալդիի  տաճարի,  պալատի  և  տնտեսական  համալիրների  ճակատները:  Բակի  արևմտյան  կողմում  գտնվում  էր  Խալդ աստծո  տաճարը:  Այն  իրենից  ներկայացնում  էր  երկու  ուղղանկյուն  դահլիճներ`  երկու  ոչ  մեծ կից սենյակներով:  Դահլիճներից  մեկի  հատակը  ծածկված  էր  փայտե  մանր   տախտակներով,  իսկ  հատակի  տակ  բացվեցին  տուֆից կառուցված ջրատար  խողովակներ:  Տաճարի  պատերին  կից պեղվեց  կավածեփ  նստարան:  Այս  նստարանի  հարավային  մասում  կառուցված  էր  եռաստիճան,  երեքմետրանոց  զոհասեղանը:  Սևացած պատի վրա գտնվեցին փայտածխի հետքեր:  Տաճարի  գլխավոր  ճակատը  զարդարում  էր  12  սյուներից  կազմված  նախասրահը:   Փայտե  սյուները  կանգնեցված  էին  քառակուսի  քարե  խարիսխների  վրա:  Տաճարի  պատերը  զարդարված էին  հարուստ  որմնանկարներով, իսկ  կապույտ  առաստաղը  զարդարում  էին  ոսկեգույն  աստղերը:  Տաճարի  հարավային  կողմում  կառուցվել  է  5x6  մ  չափերով  ուղղանկյուն  աշտարակ`  «զիկուրատ»,  ուր  կարելի  էր  բարձրանալ  աղյուսե  աստիճաններով:  Այս  աշտարակի  վրա  էր  հենվում  նախասրահի  հարթ  տանիքը:  Ցավոք, շինության  մնացորդները լիակատար վերականգնման  հնարավորություն  չեն  տալիս:  Համեմատելով  Խալդիի  տաճարի  աշտարակը  առաջավորասիական տաճարների  հայտնի   զիկուրատների  հետ`  կարելի  է  պատկերացնել  նրա  ձևը:  Զիկուրատները  միաժամանակ  հանդիսանում  էին  սրբարաններ  և  աստղադիտարաններ, որոնց գագաթին քրմերը գուշակություններ էին անում:

 Բակի  հյուսիսային  կողմում  գտնվում էին  պալատական  շինությունները:  Կենտրոնական  հատվածը կազմում է 17x14  մ  տարածություն  զբաղեցնող  սյունազարդ  բակը`    երկայնական  կողում  հնգական,  իսկ  լայնակական կողումª  չորսական  սյուներով:  Պալատի  մուտքի  մոտ  գտնվում  էր  ՚պահակներիՙ  սենյակը:  Պալատի  դահլիճը ուներ  17x7,5  մ  չափեր:  Նրա  հյուսիսային  պատին  բացվեցին  երեք,  իսկ  հարավայինում`  երկու  որմնախորշեր:  Դահլիճի  տանիքը  հարթ  էր և ուներ փայտե  ծածկ:  Բոլոր  պատերը  հարդարված   էին  բազմագույն  որմնանկարներով, որոնք  ավարտվում  էին  հատակից  մոտ  երկու  մետր  բարձրության  վրա:  Դրանցից  ցած`  պատերը  ծածկված  են  եղել  գորգերով,  որոնք  կախելու  համար  քարերի  մեջ  խփվել  են  խոշոր,  կլորավուն  գլխիկներ  ունեցող  գամեր:  Որոշ  անցքեր  այժմ  էլ  պարզ  երևում  են: Արգիշտիի  պալատում  առանձնակի  տեղ էր գրավում բարձրաստիճան հյուրերի ընդունման  համար  նախատեսված  սյունազարդ  դահլիճը:  Այնտեղ  մտնելու  համար  անհրաժեշտ  էր  սյունազարդ  բակից  անցնել  նեղ  և  երկար  մի  սրահով,  որից  հետո  այցելուների  առջև  բացվում  էր  վեհաշուք  շքադահլիճը: 

 Պատերը  և  կավածեփ  նստարանները    սպիտակեցված  էին:  Հատակը  ծածկված  էր  կապտավուն  սվաղով: Վերջինիս վրա  բացվեցին սյուների  վարդագույն  խարիսխները:  Հյուրերին  սպասարկելու  համար  դահլիճին  կից  կառուցվել  են  հինգ  իրար  հաղորդակից  սենյակներ:

 Պալատին  անմիջականորեն  կից` արևմտյան  կողմում,  պեղվեց    Սուսի  տաճարը:  Այն  իրենից  ներկայացնում  էր  հատակագծում  ուղղանկյուն  մի  սրահ,  որի  արտաքին  չափերն  են  10x13,5  մ,  իսկ  ներքինը`  5x8  մ:  Ներքին  տարածքը  բավականին  փոքր  է,  ուստի  այն  կարող  էր  սպասարկել  սահմանափակ  թվով  մարդկանց:  Տաճարն  ունի  հարթ  ծածկ  և,  ըստ  երևույթին,  լուսավորվում  էր  երդիկի  օգնությամբ:  Տաճարի  հիմնաքարերը  շարված  են  վարդագույն  տուֆից,  իսկ  նրա  մուտքը` լավ  տաշված  բազալտե  բեկորներից:  Մուտքի  մոտ  պահպանվել  է  սեպագիր  արձանագրություն,  որի վրա ընթերցվում է  հետևյալը. «՚Իվարշա  աստծուն  Արգիշտին`  Մենուայի  որդին,  այս  տունը`  Սուսին  կառուցեց…»:  Այսպիսով, ըստ   արձանագրության,  Սուսի  տաճարը  նվիրված  էր  Իվարշա  աստվածությանը: Գ. Մելիքիշվիլու կարծիքով` այն կարող  էր  ունենալ  լուվիական  ծագում:   Ն.  Հարությունյանի  պնդմամբ`   Սուսի տաճարը  նվիրված  է  եղել  Ազա  երկրի  (Արարատյան  դաշտ)   համապատասխան աստվածությանը:

  Արգիշտի  I-ի  կողմից  կառուցվել  էր նաև պաշտոնական  ընդունելությունների  համար նախատեսված հսկայական  դահլիճը:  Այն  պեղվել  է բակի արևելյան  կողմումª  Խալդի  տաճարի  դիմաց:  Երեք  կողմից  այս  դահլիճը  շրջապատված  էր  15  ընդարձակ  սենյակներով:  Դեպի  դահլիճ  տանող  միջանցքում  գտնվեցին  փայտե  դռան  մնացորդներ:   Մոտ  500  քառակուսի  մետր  տարածք  ունեցող  դահլիճը   երկայնակի  առանցքով  ունի  հինգ  խոշոր  սյուներ:  Հսկայական  կլոր  խարիսխների  վրա  պահպանվել  է սեպագիր արձանագրություն` «Արգիշտի Մենուայի  որդին  այս  տունը  կառուցեց»:

 Այս հանդիսավոր դահլիճի պատերը ծածկված  էին  աշխարհիկ  և  պաշտամունքային  ոճի  որմնանկարներով:  Ի  տարբերություն  Էրեբունիի  շատ  շինությունների`  դահլիճն  իր  գոյության  ընթացքում  զգալի  փոփոխություններ  է  կրել,  որի  մասին  կան  տարբեր  կարծիքներ: Ս. Խոջաշը,  Ն. Տրուխտանովան և Կ.  Հովհաննիսյանը  գտնում  են,  որ  դահլիճը  ի  սկզբանե  ծառայել  է  իբրև  գինու  մառան:  Կ.  Հովհաննիսյանը  նշում  է նաև,  որ  պաշտոնական  դահլիճը  գինու  պահեստի  է  վերածվել  աքեմենյան  ժամանակաշրջանի  վերափոխումների  ժամանակ:  Ս.  Եսայանը  գտնում  է,  որ  դահլիճի  վերակառուցումը  տեղի  է  ունեցել  ուրարտական  ժամանակաշրջանում:  Դահլիճի  հատակը հետագայում  բարձրացվել  է  մեկ  մետրով, և դրա տակն են մնացել  կարասներն ու սյան խարիսխները:  Կարասների  վերին  մասերի  ջարդված  բեկորներով  ծածկվել  է  նոր  հատակի  մակերեսը:  Այստեղ  պեղված շերտում  հանդիպում  են  աքեմենյան  ժամանակաշրջանի  խեցեղեն  նյութեր:

 Դահլիճից  հյուսիս  ընկած տարածքը  զբաղեցրել  են  կայազորին  հատկացված  շինությունները:  Այստեղ  պեղվել  են  ինչպես  բնակելի  կացարաններ,  այնպես  էլ  բաց  բակեր  և  զինավարժություններ  կատարելու  համար  նախատեսված ընդարձակ  սրահներ:

 Հանդիսանալով  ուրարտական  նահանգապետի  նստավայրը` Էրեբունին  միաժամանակ  համարվում  էր  Ազա  երկրի ռազմա-վարչական  կենտրոնը:  Որմնանկարներով  զարդարված  պալատներն  ու  տաճարները,    պատերին  կախված  շքեղ    բրոնզե  վահանները,  կապարճները,  սաղավարտները  վկայում  են   քաղաքի  հզորության  և  հարստության  մասին: 

 Պաշտամունքային  և  աշխարհիկ  շինությունների հետ  մեկտեղ,  Էրեբունիում  մեծ  տեղ  են  գրավում  տնտեսական  նշանակության  համալիրները:  Այստեղ  կառուցվել  են  հացահատիկի  հսկայական  շտեմարաններ:  Սեպագիր  արձանագրությունները  հաղորդում  են  այդպիսի  շտեմարանների`  այսպես  կոչված ՚արիՙ-ների  մասին, որոնք  կառուցվել  են  Արգիշտի I-ի, Սարդուրի II-ի  և  Ռուսա III-ի  կողմից:

 Այս շտեմարաններից պեղվել են հինգը, որոնցում հացահատիկի  պահպանման  համար  ստեղծվել  էին  համապատասխան  պայմաններ: Այսպես,  շտեմարաններից  մեկի  հատակը  կազմված  էր  30  սմ  բարձրություն  ունեցող  քարե  շարվածքից:  Վերջինիս  վրա  լցված  էր  հինգ  սանտիմետրանոց  խճի  շերտ, որի մակերեսին կար  5-7  սմ  հաստությամբ   կտրտված  և  տոփանված  հարդ`  շտեմարանը  խոնավությունից պահպանելու համար:

 Բացի  հացահատիկի  շտեմարաններից,  Էրեբունիում  բացվել  են  գինու  6  մառան,    ուր  տեղադրվել  են  մոտ  200  խոշոր  կարասներ:  Դրանցից  մի քանիսը  ունեն  տարողության  մասին  սեպագիր  և  հիերոգլի‎ֆ  նշաններ:

 Էրեբունիի  պեղումներից  գտնվել  է  սակավաթիվ,  բայց  բավականին  հետաքրքիր  նյութ:  Նյութի  սակավությունը  բացատրվում է երկու  հանգամանքով:  Էրեբունին, շատ  ուրարտական  ամրոցների  նման, չի  կործանվել  պետության  անկման  ժամանակ, այլ  հարատևել է նաև  աքեմենյան  շրջանում`  դառնալով  այդ  տերության   կարևոր  վարչական  կենտրոններից  մեկը:  Բնականաբար,  նոր տերերը  ամրոցը  զգալի  փոփոխության  են  ենթարկել, ինչի արդյունքում հին նյութերը ոչնչացել են: Բացի այդ, Ք.ա.  VII  դ.  վարչական  կենտրոնը  Էրեբունիից տեղափոխվում  է  Թեյշեբաինի:  Այնտեղ  են  տարվում  բոլոր  թանկարժեք  իրերը`  վահաններ,  սաղավարտներ,  ձիասանձեր, մետաղե  սպասք  և  շատ  այլ  իրեր: 

 Գտնված  նյութերի  մեջ  զգալի  տեղ  է  գրավում  խեցեղենը,  հատկապես  կարասները:  Դրանք  ունեն  նեղ  հատակ,  դեպի  վեր  լայնացող  իրան,  փոքր-ինչ  նեղացող  վիզ  և  լայն,  դուրս  ճկված  շուրթ:  Կարասների  հատակը  պատրաստում  էին  դուրգի  վրա  և  ապա  ձեռքով  բարձրացնում  իրանը:  Կարասները  զարդարված  են  եռանկյունաձև,  խորադիր  փոսիկներով,  իսկ  վզի  տակ  կրում են  տարբեր  ուռուցիկ  նախշագոտիներ:  Շատ  կարասների  վրա  կան  նրանց  տարողության  մասին  վկայող  սեպագիր  կամ  հիերոգլիֆ  արձանագրություններ,  որից  պարզվում  է,  որ    դրանց  տարողությունը  հասնում  էր  600-1750  լիտրի:  Կային  ավելի  փոքր  կարասներ,  որոնց  տարողությունը  400-600  լիտր  էր: Դատելով  որոշ  կարասների հատակին  պահպանված  ցորենի,  գինու  և  քնջութի  մնացորդներից`  դրանք  օգտագործվում  էին  ինչպես  հեղուկ,  այնպես  էլ  հացահատիկ  պահելու  համար: Պեղումների  ընթացքում  գտնվել  են  մեծ  թվով  միականթ  սափորներ:  Սրանք  ունեն  տարբեր  չափերª  սկսած  0,5-ից, մինչև  5  լիտր  տարողությամբ:  Այս  կարմրավուն  անոթներից  շատերի  կանթերին  կան  տարողության  հիերոգլիֆ  նշաններ:    Եզակի  նմուշներ  են  սկահակները:  Նրանք  ունեն  կլորավուն  իրան,  լայն  վիզ  և  դուրս  ճկված  շուրթեր:  Գտնվել  են  նաև  լայն  փռված  իրանով,  գլանաձև  ոտքերի  վրա  կանգնած  սկահակներ:  Շատ  հետաքրքիր  են  տարբեր  ձևերի  թասերը,  սկուտեղները  և  քրեղանները:  Դրանց  տրամագիծը  տատանվում  է  մի  քանի  սանտիմետրից  մինչև  կես  մետր:  Հիշարժան են  նաև  մոտ  կես  մետր  բարձրություն  ունեցող  գնդաձև  անոթները: Միջնաբերդի  պեղումների  ընթացքում  գտնվել  են  նաև  դուրգի  մեծ անիվ,  որի  կենտրոնում  կար  անցքª  առանցքի  շուրջը  պտտվելու  համար:

 Էրեբունիի  պեղումներից  հայտնաբերվել են  ոչ  մեծ  թվով  տարբեր  մետաղյա  իրեր:  Երկաթե  իրերի  մեջ  հարկ  է  նշել  դաշույնների  և  թրերի  բեկորները,  մանգաղների  մասերը,  օղակաձև ձիասանձերը:  Գտնվել  են  նաև  երկաթե  նետասլաքներ:  Բացի  ուրարտական  նետասլաքներից,  Էրեբունիում ի հայտ են եկել  բազմաթիվ  սկյութական  բրոնզե  նետասլաքներ:  Բրոնզեձուլման  մասին  են  վկայում  այստեղ  գտնված  քարից  և  կավից  պատրաստված  տարբեր  ձևերի  հալոցները  և  կաղապարները,  որոնք  օգտագործում  էին  պարզունակ  իրեր  ձուլելու  համար:  Ամրոցի  պեղումներից  գտնվել  են  ամենատարբեր  մետաղյա  զարդեր:  Դրանց  թվին  են  պատկանում  բրոնզե  գլանաձև  ուլունքները,  ատամնավոր մակերես  ունեցող  ապարանջանները, մատանիները, օձագլուխ  ապարանջանները:  Հետաքրքիր  են  նաև  տարբեր  ձևերի  կոճակները  և  ճարմանդները,    թիթեղից  պատրաստված  շիգղերը  (ֆիբուլաները):  Այս  խմբի  մեջ  աչքի  է  ընկնում  ուղղանկյուն  արծաթե  շիգխը:  Նրա  մակերեսը վերցված  է երեք շարք  ուղղանկյուն շրջանակի մեջ, որի վերին մասը զարդարված է եռաստիճան  աշտարակների  տեսք  ունեցող  քիվով:  Շրջանակի  մեջ  պատկերված  է  դեպի  ներքև  լայնացող  հագուստ կրող մի զինվոր:  Վերջինս  կրում  է  լայն  գոտի  և  սրածայր  կոշիկներ,  գլխինª  կլորավուն  գլխարկ,  իսկ  ուսերից  կախված են  երկու  ժապավեն:  Նա  ձախ  ձեռքին  ունի  վահան,  իսկ  աջով  բռնել  է երկար նիզակ:  Մարտիկի  կողքին  կանգնած  է  խոշոր  եղջյուրներով  այծ: Բրոնզե  ձուլածո  նյութերի  մեջ  առանձնակի  տեղ  է  գրավում ցլի ոչ  մեծ  արձանիկը:  Կենդանին  պատկերված  է  կանգնած  դիրքովª  լայն  չռած  ոտքերով  (պոչը  կոտրված  է),  խոշոր,  կեռ  եղջյուրներով,  գլուխը  պատկերված  է  բոլոր  մանրամասներով: Էրեբունիում  գտնված  իրերի  շարքում  առանձնակի  տեղ  են  գրավում  ոսկրե  իրերը:  Գտնվել  են  ոսկրե  ուլունքներ,  նետասլաքներ    այտապաններ,  ձիասանձեր:  Հատկապես  հետաքրքիր  են  ոսկրե  շքատուփերը:  Դրանցից  մեկը  գլանաձև  է,  արտաքին  մակերեսը  զարդարված  է  ութ  զարդագոտիներով,  որոնք  նախշազարդված  են  եռանկյունիներով  և  շրջանակներով:  Մյուս  շքատուփն  ուղղանկյուն  է:  Նրա  կափարիչը  զարդարված  է  բոլորանախշով  և  զիգզագաձև  գծերով: Պեղումներից գտնվել են նաև  քարից,  բրոնզից  և  ոսկրից  պատրաստված  գլանաձև,  կոնաձև  և  կշռաքարի  ձև ունեցող  կնիքներ,  որոնք  զարդարված  են  ամենատարբեր  պատկերներով:  Կնիքներից  մեկի  վրա  փորագրված  է  ծառի  տակ  կանգնած  դիմակով  մարդ,  վայրի  այծ,  որի  վրա  երկու  շուն  են  հարձակվում:  Մեկ  այլ  կնիքի  վրա  պատկերված  է  եղջյուրավոր  կենդանի  և  գրիֆոն,  իսկ  մյուսի  վրա`  շքեղ եղջերու:  Բացի  ուրարտական  կնիքներից,  այստեղ  գտնվել  են  նաև  ասորեստանյան  կնիքներ:  Դրանցից  մեկի  վրա  պատկերված  է  այծին  նետահարող  երկար  մազերով,  սեպաձև  մորուքով  մի  նետաձիգ: Բացի  կնիքներից,  պահպանվել  են  նաև  բազմաթիվ  դրոշմներ:  Հանդիպում  են  վազող  թռչունների,  եղնիկի,  նապաստակի, ձիու  և  արևի  պատկերներ: 

 Ամրոցը իր  գոյությունը  պահպանել  է  թերևս մինչ Ք.ա.  I  դ.,  ինչի  մասին    վկայում է  այստեղից  գտնված  Օգոստոս  կայսեր  դրամը:

Գրականության ցանկ

Իսրայելյան 1971; Հովհաննիսյան 1973; Оганесян 1961; Оганесян 1968; Оганесян 1968б; Есаян 1969; Ходжаш  и др.  1979; Оганесян 1980; Hodjasch 1980; Hodjasch 1982; Hodjash 2000  
Ուրարտուի հնագիտություն (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբանային համալիրներ), Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 2008, 63-71 էջ