• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 ՆԵՐՔԻՆ  ԽՆՁՈՐ  (ՔԱՅԱԼԸ ԴԵՐԵ): Ներքին Խնձոր ամրոցը  գտնվում  է  պատմական  Հայաստանի  Տուրուբերան  աշխարհի  Հարք  գավառում` Մշո  դաշտում,  ժամանակակից  Վարտո  քաղաքից  16  կմ  հարավ-արևելք,  Արածանիի  աջ  ափին: 

 Ամրոցի  ուրարտական  անունը  հայտնի  չէ: Այն  կոչվել  է  հայկական  Ներքին  Խնձոր  գյուղի  անունով,  որը  1915  թ.  հետո  վերանվանվել  է  Քայալը  Դերե: Ամրոցի  1964-1965  թթ.  պեղումների  նախնական  արդյունքները  հրատարակվել  են  Չ.  Բըրնիի  կողմից:

 Ներքին  Խնձոր  ամրոցը  կառուցված  է  150  մ  բարձրություն  ունեցող  բլրի  և դարավանդների  վրա:  Այն  ունի    երկու  միջնաբերդ:  Վերին  միջնաբերդը  զբաղեցնում  է  բլրի  գագաթն  ու  լանջերը,  ստորինը`  բլրի  ստորին  հատվածը  և  իջնում  է  մինչև  գետը:  Երկու  միջնաբերդերը  միանում  են  սալապատ  ճանապարհով:  Քաղաքային  թաղամասերը  զբաղեցնում  են  բլրի  շրջակա  տարածքները:  Ամբողջ  համալիրը   40  հա  է:

 Վերին  միջնաբերդում բացվել են աշտարակներով  և  որմնահեցերով  ամրացված  դարպասները: Ամրոցի  ամենաբարձր  կետում  բացվեց  տաճարը:  Այն  ունի  քառակուսի  հատակագիծ`  12,5x12,5 մ արտաքին  չափերով:  Տաճարի  պատերի  հաստությունը  3,2-3,3  մ  է:  Անկյունային  որմնահեցերը  0,5  մ  առաջ են  պատերից:  Մուտքի  լայնությունը  2 մ  է:  Ցելան  ունի  5,5x5,5  մ չափեր:  Խորքում  պահպանվել  է  քարե  պատվանդան: Դատելով  տաճարի  պատերի  հաստությունից`  այն  իրենից  ներկայացրել  է  բարձր  աշտարակաձև  շինություն,  որի  պատերը  շարված  են  եղել  աղյուսիցª  քարե  հիմքի  վրա:  Որոշ  աղյուսների  վրա  պահպանվել  են  կապույտ  ներկի  հետքեր:  Տաճարի  ներսը  ծածկված  է  եղել  որմնանկարներով:

 Տաճարի  առջև  բացվել  են  ընդարձակ  սալահատակ  բակի  հետքեր:   Մուտքի  մոտ  գտնվել  է  ուղղանկյուն,  2x1,35x0,6  մ  բարձրությամբ  քարե  կառույց:  Նրա  վերին  հատվածում  պահպանվել  է  փորված  քիվ:  Կառույցը  ունեցել է ծիսական  արարողությունների  համար նախատեսված ավազանի, կամ  խարսխի (որի  կենտրոնական  մասում  դրվել  է  կոթող) գործառույթ:

 Ներքին  Խնձոր  ամրոցի  տաճարը  նմանություն  ունի  ուրարտական  շատ տաճարների  հետ:  Ինչպես  ցույց  են  տալիս  ուսումնասիրությունները,  Թոփրաք Քալեի,  Ալթըն  Թեփեի  (Ճմին), Հայկաբերդի,  Բաստամի  ուրարտական  տաճարները  ունեն  միևնույն  հատագծային  կառուցվածքըª փոքր  ցելլաներ  (5x5 մ,  4,5x4,5 մ,  5,2x5,2 մ,  5,8x5,8  մ)`  զոհասեղաններով  կամ  արձանի համար նախատեսված պատվանդաններով,  չորս  որմնահեցեր,  պատերի  գրեթե  նույն  հաստությունը  (3,2x3,2  մ),  քարով  կամ  աղյուսով  պատած  բակ,  կից  զոհարաններ  կամ  այլ  շինություններ:

 Չ.  Բըրնին ենթադրում է, որ ուրարտական տաճարների տանիքները,  բացառությամբ  Էրեբունիի  տաճարների,  եղել  են  երկթեք:  Նա  ենթադրում  է,  որ  Ներքին  Խնձորի  տաճարի  տանիքը  նման  է    Կյուրոսի  դամբարանի  տանիքին`  տարբերվելով  նրանից  միայն  փայտե  ծածկով:

  Ինչ  վերաբերում  է  երկթեք  տանիքներին,  ապա  ուրարտական  հնագիտական  ոչ  մի  կառույցում,  բացի  Մուսասիրի  տաճարից,  երկթեք  տանիքի  հետքեր  չեն  գրանցվել:

 Վերին  միջնաբերդի  ստորին  դարավանդի  վրա  պեղվել  է  25  խոշոր կարասներով  պահեստային  սենյակ:  Չ.  Բըրնին,  դատելով  շերտագրությունից,  կարծում  է,  որ  պահեստային  սենյակը  եղել  է  նկուղային  հարկում,  որի  վրա  բարձրացրել  են  բնակելիները:  Տաճարից  ոչ  հեռու  գտնվել  է  ևս  մի կարասային  սենյակ:

 Վերին  ամրոցի  պեղումները   ցույց  տվեցին,  որ  Ներքին  Խնձոր  ամրոցը  մի  հզոր  շինություն  էր`  իր  պալատական,  տաճարային,  տարբեր  պահեստային  համալիրներով  և  մեծ  նշանակություն  ունի  ուրարտական  ամրոցաշինության  և  քաղաքաշինության  ուսումնասիրության  համար:

 Հայտնաբերված  հարուստ  հնագիտական  նյութերը  բաղկացած  են  տարբեր  աշխատանքային  գործիքներից,  զենքերից,  զարդերից  և  բազմազան  խեցեղենից: Աշխատանքային  գործիքները  ներկայացված  են    երկաթե  մանգաղով  և  երկաթե  կացնի  բեկորով, որոնք  իրենց  զուգահեռներն ունեն Թոփրաք Քալեում, Արգիշտիխինիլիում, Իգդիրում  և  այլ  հուշարձաններում:

 Ավելի  հարուստ  են  ներկայացված  զենքերը:  Տաճարի  տարածքում  գտնվել  են  երկաթե  պոչուկավոր նետասլաքներ,  որոնց  գլխիկները  տերևաձև  կամ նշաձև  են:  Գտնվել  են  նաև  սպառազինության  այլ  նմուշներ:  Դրանցից  մեկը  կենտրոնական  ուռուցիկ  մասով  և  լայն,  ուղիղ  եզրերով,  67  սմ  տրամագծով  բրոնզե  վահան  է:  Ներսի  կողմից,  ինչպես  բոլոր  այս  տիպի  վահանների  մոտ,  ամրացված  են  մեկ  խոշոր  և  երկու  փոքր  բռնակներ:  Նման  անզարդ,  մոտ  1  մ  տրամագծով  վահան  հայտնի է Կարմիր  Բլուրից:  Գտնվել  է  նաև  փայտե  մարտական  վահան` 9,2  սմ  բարձրությամբ  ումբոնով  (բրոնզե  կենտրոնական  սրածայր  ելուստ): Կիսակլոր  երկաթե  ձողերը,  որոնք  ամրացված  էին  փայտե  վահանին,  նրան  տալիս  են   ավելի  մեծ  ամրություն:  Սպառազինության  այս  տեսակին  են  պատկանում բրոնզե  թիթեղներից  պատրաստված  հինգ  կապարճները,  որոնք  զարդարված  են  ուռուցիկ  գծերով:

 Կենցաղային  մետաղյա  իրերի  թվին  է  դասվում  բրոնզե  կաթսայի  բեկորը,  որն  ունի  0,3  մ  տրամագիծ և որի ուսերը  դեպի  վեր  նեղանում  են,  ապա  լայնանալով`  կազմում են փոքր-ինչ  դուրս  ճկված  շուրթ:  Բացի  կաթսայի  բեկորից,  գտնվել  է  նաև  երկաթե  տապակա: Այն ունի  0,2  մ  տրամագիծ, 0,15  մ  երկարությամբ  պոչուկ,  որին  ամրացվել  է  փայտե  բռնակը:

 Գտնվել  են  նաև  կահույքի  մասեր  և  կահույքը  զարդարող  մի  շարք  իրեր:  Դրանց  մեջ  ամենամեծ  խումբն  են  կազմում  աթոռների  կամ  սեղանների  փայտե  ոտքերին  հագցվող  բրոնզե  ծայրակալները:  Սրանք  իրենցից  ներկայացնում  են սնամեջ,  ստորին  մասում  փակ  խողովակներ,  կամ  առյուծի  ու  ցլերի  ոտքերի  տեսք  ունեցող  սնամեջ  ծայրակալներ:  Վերջիններս,  հագցվելով  կահույքի  փայտե  ոտքերին,  ամրացնում  և  գեղեցիկ  տեսք  են  տալիս  դրանց:  Տաճարի  տարածքում  գտնվել  են  մեծ  գլխիկով   խոշոր գամերª  գորգեր  կախելու  համար,  որոնք  հայտնի  են  նաև  Թոփրաք Քալեից,  Կարմիր  Բլուրից  և  այլն:  Բազմաթիվ  են  տակառաձև  և  գնդաձև  ուլունքներըª  պատրաստված  շաղախից  (մեկը  ջնարակված),  փղոսկրից,  ագաթից և  սերդոլիկից:

 Ուրարտական  արվեստի  լավագույն  նմուշներից  է  6,4  սմ  բարձրությամբ,  9,3  սմ  երկարությամբ  առյուծի  բրոնզե  ձուլածո  արձանիկը:  Այն  պատկերված  է  նստած,  առջևի  երկու  թաթերը  ձգված  վիճակում: Գլուխը  քանդակված է  բոլոր  մանրամասներով:  Բաշը  ընդգծված  է  խորը  գծերով,  ականջները  սեղմված  են  գլխին:  Բաց  երախում  երևում  են  ժանիքները:  Առյուծի  արձանի  ստորին  մասը  կիսով  չափ  սնամեջ  է,  գլուխը  և  ոտքերը`  հոծ:  Այս  քանդակի  ստույգ  համեմատականն  է  Կապանի  շրջանի  Սզնակ  գյուղի  օրինակը,  որը  տարբերվում  է  ավելի  մեծ  չափսերով:  Կապանի  օրինակը  ամբողջովին  հոծ  է:  Ներքին  Խնձորի  և  Սզնակի  առյուծների  արձանների  ստորին  մասում  կան  եռանկյունի  փոսիկներ,  որոնցով  նրանք  հագցվել  են  ինչ-որ  առարկայի  վրա: 

 Հետաքրքրական  են  տեսարաններով  զարդարված  բրոնզե  գոտու  բեկորները:  Այստեղ  երեք  մարտակառքերի  թափքում  պատկերված  են  երեքական  զինվոր:  Սովորաբար  ուրարտական  մարտակառքերի  թափքերում  պատկերված  են  լինում  երկու  զինվոր:  Այս  հանգամանքը  վկայում  է,  որ  Ներքին  Խնձորի  գոտու  վրա  առաջին  անգամ  ի հայտ է գալիս  ծանր  մարտակառք:  Պատկերված  զինվորները  կրում  են  սրածայր  սաղավարտներ  և նետ-աղեղներ:  Նրանք  պայքարում  են  առյուծի  դեմ:  Առյուծներից  մեկը  սպանված  է,  մյուսը  հարձակվում  է  թափքում  կանգնած  զինվորների  վրա:  Առյուծներից  մեկ  ուրիշը,  չնայաց  մահամերձ  է,  թաթով  բռնել  է  անիվի  ճաղից:  Զինվորներից  մեկը  ստիպված  ձեռքով  նրան  ետ է շպրտում  անիվից:

 Նկարազարդ  է  նաև  տաճարի  բակում  գտնված  բրոնզե  թիթեղի  փոքր  բեկորը  (2,4x2,5  սմ  չափերով),  որի  վրա  պատկերված  է  թևավոր  ձի:  Այստեղ  գտնված  նյութերի  ամենամեծ  խումբը  կազմված  է  խեցեղենից:  Ինչպես  նշվեց,  պեղումների  ընթացքում  գտնվել  են  բազմաթիվ  կարասներ,  որոնք  ունեն  տարբեր  ձևեր  ու  զարդամոտիվներ:  Գրեթե  բոլոր  կարասների  վզերին  կան  հիերոգլիֆ  նշաններ,  որոնք  ցույց  են  տալիս  նրանց  տարողությունը:  Բացի  հիերոգլիֆ  նշաններից,  կարասների  վրա  պահպանվել  են  տիկի  և  սափորի  պատկերներ,  որոնք  հավանաբար  ցույց  են  տալիս,  թե  ինչ  է  պարունակում  այս  կամ  այն  անոթը:

 Ելնելով  կարասների  ձևերից`  դրանք  կարելի  է  բաժանել  մի  քանի  տիպի:  Կարասները մեկը  մյուսից  տարբերվում  են  իրանների  ձգվածությամբ  կամ  ուռուցիկությամբ,  վզերի  բարձրությամբ և շուրթերի դուրս  ճկվածությամբ:  Այս  կարասներն  ունեն  1,75-2  մ  բարձրություն, 1-1,3  մ  լայնություն:  Կարասների  վզերից  ներքև  անցնում  են  ուռուցիկ  բոլորանախշեր`  երբեմն  նեղ  ներճկված  գծերով: Մեծ մասի իրանները  զարդարված  են  լայն  ուղղանկյուններով  և  եռանկյուններով,  որոնց  գագաթները  վեր  ու  վար  են  ուղղված:  Բացի  կարասներից,  թասերից,  սափորներից,  գտնվել  է նաև  մի յուրահատուկ  գավաթ:  Այն  ունի  երկար,  սնամեջ  ոտք, ուռուցիկ  իրան,  լայնացող  շուրթեր:  Գտնվել  է  նաև  խոշոր  կավե ձագար: Հետաքրքիր է տաճարում  գտնված  կարմրադարչնագույն  անոթի  բեկորը,  որի  վրա  ձի  է  պատկերված:

 Ներքին  Խնձոր  ամրոցի  պարիսպների,  հատակագծի մանրամասների և գտածոների վերլուծությունը   Չ.  Բըրնիին հնարավորություն  է  տվել եզրակացնելու,  որ  ամրոցը  կառուցվել  է  Ք.ա.  IX  դ.  վերջին  կամ VIII  դ.  սկզբին  և  կործանվել  է  մարա-սկյութական  արշավանքների  ժամանակ  Ք.ա.  VII  դ.  վերջին-VI  դ.  սկզբին:

Գրականություն:

Եսայան, Աբաջյան 1991; Lloyd, Burney 1965; Burney 1966; Burney 1998 

Աղբյուրը ՝

Ուրարտուի հնագիտություն  (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբարանային համալիրներ) Երևան: Երևանի համալս. հրատ. 2008 , 52-57 էջ