• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 ԹԵՅՇԵԲԱԻՆԻ  (ԿԱՐՄԻՐ  ԲԼՈՒՐ) :Թեյշեբաինի  ամրոցը գտնվում է Երևան  քաղաքի  հարավարևմտյան  մասում`  Հրազդան  գետի  ձախ  ափին:  Ամրոցի  շուրջը`  մոտ  150  հա  տարածքի  վրա,  սփռված  են  այս ուրարտական քաղաքի  մնացորդները:

 1936 թ. երկրաբան  Ա.  Դեմյոխինը  բլրի  հարավ-արևելյան  լանջին  գտավ  բազալտե  քարի  մի բեկոր: Վերջինս կրում էր սեպագիր  արձանագրություն,  որտեղ  կարդացվում  էր  Արգիշտիի որդի Ռուսայի անունը:  Հետախուզական  աշխատանքները   պարզեցին,  որ  բլուրը  ծածկված է հին  շինություններով:  Հրդեհից  հուշարձանը  կարմիր  գույն  էր  ստացել,  որի  պատճառով  մոտակա  գյուղի  բնակիչները  այն  Կարմիր  Բլուր  էին  անվանում:  Հաշվի  առնելով  հետախուզական  աշխատանքների  արդյունքները`  1939  թ.  երեք  արշավախումբ  համատեղ  սկսեցին  Կարմիր  Բլուրի  կանոնավոր  պեղումները`  Պետական  Էրմիտաժի  (Բ.  Պիոտրովսկի),  Հայաստանի պատմական  հուշարձանների  պահպանության  կոմիտեի  (Կ.  Ղաֆադարյան)  և  ՍՍՀՄ  ԳԱ  հայկական  ֆիլիալի  (Ս.  Տեր-Ավետիսյան)  կողմից:  Հայրենական  Մեծ  պատերազմի  տարիներին  պեղումները  ընդհատվեցին  և  վերսկսվեցին  1945  թ.` շարունակվելով մինչև  1971  թ.,  ակադեմիկոս  Բ.  Պիոտրովսկու  ղեկավարությամբ:

 Երկարամյա  պեղումների  շնորհիվ  պարզվեց,  որ  հայտնաբերվել  է  Ռուսա  II-ի  կողմից Ք.ա.  VII դ. առաջին  քառորդում  կառուցված ամրոց  և  քաղաք:  Ամրոցը,  որն  ընդգրկում  էր  բլրի  գագաթը,  մի  մոնումենտալ  շինություն  է` 4  հա  մակերեսով:  Այն  երկհարկանի  մի  հսկայական  շենք  է,  որի  պահպանված  նկուղային  համլիրները   բաղկացած  են   150  սենյակներից:  Ամրոցի  հյուսիսային ու  արևելյան  ճակատները  համընկնում  են  կտրտված  ժայռոտ  լանջերի  հետ  և  ամրացված  են  ոչ  մեծ  որմնահեծերով,  իսկ  անկյուններըª  ավելի  խոշոր  աշտարակներով:  Շենքի  արևմտյան  ճակատը  նայում  է  դեպի  ընդարձակ  բակը,  որն  ամրացված  է  կրկնակի  պարիսպներով:  Այն   ունի  երկու  մուտք:  Հիմնական`  հարավային  մուտքի  դարպասները  երկու  կողմից  պաշտպանված  են  հսկայական  աշտարակներով,  իսկ  երկրորդ`  հյուսիսային  կողմի  մուտքը  ավելի  փոքր  է,  որով  անցնում  էին  մարտակառքերը  և  հեծյալները:  Այն  ունի  դուռ`  հետիոտնի  համար:  Հզոր  պարիսպներն  ունեն  քարե  հիմքեր  և  հում  աղյուսե  պատեր, որոնք ամրացված  են  աշտարակներով  ու  որմնահեծերով:  Բացի  դրանից,  ամրոցի  պաշտպանական  համակարգն  ուներ  որոշակի  առանձնահատկություն: Եթե  հակառակորդը  ներխուժեր  ամրոցի  բակը,  նա  կհանդիպեր  միջնաբերդի   պարիսպներին:  Միջնաբերդ  մտնելու  համար  պետք  է   կենտրոնական  մուտքի  մոտ  կառուցված  պանդուսով (թեքամուտքով)  բարձրանային դեպի առաջին  հարկի  տանիքը,  որտեղից  կարելի  էր  անմիջապես  մտնել  երկրորդ  հարկ:

 Պալատական շինությունների և տաճարների  պատերը  զարդարվել  են  որմնանկարներով (որսի  տեսարաններ,  աստվածների  երթեր,  տարբեր  կենդանիների  պատկերներ,  արևի  սկավառակներ  և  այլն): Որմնանկարների  պահպանված  բեկորների  վրա  նկատվում  են  նաև  այլ  զարդանախշեր` շրջանակների  մեջ  առնված  խաչեր,  խաչաձևող  գոտիներ,  վարդյակներ,    թևավոր  աստվածների  դեմքեր,  առյուծների  և  թռչունների  պատկերներ: Հրդեհի  հետևանքով  որմնանկարների գույները  փոխվել  էին:  Ուսումնասիրությունների  շնորհիվ  պարզվեց,  որ  դրանք  նկարվել  են  սպիտակ  ֆոնի  վրա`  սև,  վառ  և  բաց  կարմիր,  վարդագույն  գույնի  ներկերով:  Բացի  որմնանկարներից,  այդ  շինությունների  պատերը  զարդարված  են  եղել  տարբեր  գործվածքներով:

 Պեղված  150  նկուղային  սենյակները  ծառայել  են  իբրև  մթերանոց-պահեստներ և   մառաններ:  Երկրորդ  հարկը,  որտեղ  գտնվել  են  նահանգապետի,  բարձրաստիճան  զինվորականների  և  քրմերի  պալատները,  սենյակները,  տաճարները,  լրիվ  ոչնչացել  է: 

 1946  թ.  հաջողվեց  որոշել  նաև  ամրոցի  անունը,  երբ  11-րդ  սենյակի  դռան  մոտ  գտնվեց  դռան  բրոնզե  փականըª  սեպագիր  արձանագրությամբ, որի վրա կարդացվում էր`«Ռուսայի,  Արգիշտիի  որդու,  Թեյշեբաինի  քաղաքի  ամրոց»:  Մինչ  այդ  գտնվել  էր  նաև Թեյշեբա աստվածության  բրոնզե  արձանը:

 1949-1955  թթ.  պեղումների  ժամանակ   միջնաբերդում  բացվեցին  յոթ  մառաններ:  Դրանցում  հայտնաբերվեցին 400  կարաս՝  մոտ 450000  լիտր  ընդհանուր  տարողությամբ, գետնի  մեջ  կիսով  չափ  թաղված:  Բացի  միջնաբերդից,  կարասներ  գտնվել  են  նաև  քաղաքի  մի  շարք  տներում:  Գտնված  խաղողի  կորիզները  և  չամիչի  մնացորդները  հնարավորություն  են  տալիս  պնդելու,  որ  այստեղ  աճել  են  Ոսկեհատ  (Խարջի),  Մսխալի,  Արարատ  (Հաչաբաշ),  Քիշմիշ  (Նազելի,  Երևան),  ինչպես  նաև  սև  խաղողի  մի  քանի  տեսակներ:

 Միջնաբերդի  երկրորդ  հարկում  բացվեց  մի  այլ  մեծ և առանց  տանիքի մառան  (50-րդը):  Այստեղ  տեղադրված  են  եղել  մոտ  150  կարասներ,  որոնցից  պահպանվել  էին  միայն  հատակները: Գինին  պահվել  է  բացօթյա  պայմաններում,  ինչի  հետևանքով  ստացվել  է  շատ  բարձր  որակի   խմիչք:  Ընդ որում, այս չափերի գինի  ստանալու  համար  անհրաժեշտ  էր  մշակել  300-350  հա  խաղողի  այգիներ:

 Թեյշեբաինիի  բնակիչները,  բացի  խաղողի  մշակումից,  զբաղվել  են  նաև  այգեգործությամբ  և  բանջարանոցային  կուլտուրաների  մշակմամբ,  որի  մասին  վկայում  են  ամրոցի  տարբեր  սենյակներում  գտնված  սալորի,  նռան,  խնձորի,  բալի,  ընկույզի  և  ձմերուկի  սերմերն ու  կորիզները,    պտուղների  ածխացած  մնացորդները:  Զարգացած  էր  նաև  երկրագործությունը: Պեղումների  ժամանակ  հայտնաբերվել  են  մեծ  թվով  շտեմարաններ: Միայն ամրոցի հարավային մասում պեղվել են ավելի քան 10  խոշոր շտեմարաններ: Բերքը  լցնելուց  առաջ  դռները  փակվում  և  կնքվում  էին,  իսկ  հացահատիկը  լցվում  և  հանվում  էր  տանիքներում  արված  հատուկ  անցքերից:  Շտեմարաններում  պահվում  էր  ավելի  քան  750  տոննա  հացահատիկ:  Գտնվել  են  տափակ  և  մանրահատիկ  ցորեն,  գարի  և  կորեկ: 

 Գարին  և  կորեկը  լայնորեն օգտագործվում  էին  նաև  գարեջուր  պատրաստելու  համար:  Դրա  մասին  են  վկայում  ամրոցում  գտնված  սիգարաձև  անոթները,  որոնց  մեջ  պահպանվել  էին  գարու  և  կորեկի  մնացորդներ:  1958  թ.  ամրոցի  նկուղային  մասում պեղվեց  գարեջրի   պատրաստման  շինությունը: Արհեստանոցում  գտնվեցին  տուֆից  պատրաստված խոշոր  տաշտեր,  որոնց  մեջ  թրջվում  էր  գարին  կամ  կորեկը:  Օգտագործված  ջուրն  ամրոցից  դուրս  էր  բերվում  քարե  խողովակներով:  Հայտնաբերվեց  ավելի  քան  40  անոթª  գարեջուր  պահելու  համար:

  Թեյշեբաինիում  պեղվել   է  երեք  սենյակից  բաղկացած մեծ արհեստանոց-  ձիթհան՝  քնջութի  ձեթ  ստանալու  համար:  Գտնվել  են  տուֆե  խոշոր  տաշտ,  խողովակ,  փայտե  մամլիչ: Սենյակի  հատակը  ծածկված  էր  վառված  քնջութի  քուսպով  և  աղանձով` 25-30 սմ  հաստությամբ:

Կարմիր  Բլուրի  պեղումների  ժամանակ  գտնվել  են  տարբեր  կենդանիների  ոսկորներ:  Կենդանաբան  Ա.  Դալը  այդ  ոսկորները  բաժանում  է  երեք  խմբի.                      1. կենդանիների  ամբողջական  կմախքներ,  որոնք  միջնաբերդի  հրդեհի  ժամանակ  մնացել  են  փլված  ծածկերի  տակ, 2. ոսկորներ,  որոնք  օգտագործված  սննդի  մնացորդներ  են,  3.  զոհաբերությունների հետևանքով  խիստ  այրված  ոսկորներ: Գտնվել  են  նաև  ավանակների,  ջորիների,  այծերի,  խոզերի,  ձիերի,  վայրի  կենդանիների  ոսկորներ:  26-րդ  սենյակի  պեղումներից ի հայտ եկան  35000  խոշոր  և  մանր  եղջերավոր  անասունների  ոսկորներ,  որոնք  կուտակվել էին  ամրոցի  մեկդարյա  գոյության  ընթացքում:  Այս  հսկայական    նյութերի  մեջ  բացակայում  էին  խոշոր  եղջերավոր  անասունների  գլխի  և  ստորին  վերջույթների  ոսկորները:  Ինչ  վերաբերում  է  մանր  եղջերավոր  անասունների  ոսկորներին, ապա սրանցից շատերի իրանի  վերին  մասերը,  գլուխը  և  եղջյուրները  հավաքվել  են  ամրոցում  գտնվող  տաճարներում, տարբեր  մառաններում, ինչը վկայում է նրանց զոհաբերությունների մասին: Կարմիր Բլուրի   արհեստանոցներում  գտնվել  են  մեծ  քանակությամբ  իլիկների ոսկրե  և  քարե  գլխիկներ,   ջուլհակի  դազգահների  բազմաթիվ  երկաթե  ծանրոցներ: 

 1952  թ. այսպիսի մի մեծ  արհեստանոցում  գտնվեցին  ավելի  քան  300  երկաթե  տակառաձև  ծանրոցներ,  որոնց  մեջ  պահպանվել  էին գործվածքների  և  թելերի  հետքեր:  Կարմիր  Բլուրում  գտնված  գործվածքները  հիմնականում  բրդից  էին: 

 Կարմիր  Բլուրում  զարգացած  էր    կաշեգործությունը: Այդ  մասին  է  վկայում  1955թ.  գտնված  կավե  սալիկի  արձանագրությունը,  ուր  խոսվում  է  Թեյշեբաինի  ուղարկված  224  հորթի,  172  ոչխարի  և  18  այծի  կաշվից  պատրաստուկերի  մասին:

 Անասնապահական  մթերքների  վերամշակման  մասին  վկայում  են  բազմաթիվ  խնոցիների  բեկորները:  1970-1971  թթ.  պեղումների  ժամանակ  Թեյշեբաինիում  բացվեցին պանրագործական   երեք  սենյակներ՝  կաթ  և  ջուր  պահելու  բազմաթիվ  մեծ  կարասներով  և  խոշոր  կավե  չաներով հանդերձ:  Սենյակներից  մեկում  գտնվեց  խոշոր  քարե  չան,  որի  մեջ,  ըստ  երևույթին,  քամվել  էր  պանիրը,  իսկ  առաջացած  շիճուկը  ամրոցից դուրս  էր  հանվել  չանին  միացած  քարե  խողովակներով:

 Բացի  երկրագործական  և  անասնապահական  մթերքների  վերամշակումից,  Կարմիր  Բլուրում  զարգացած էին տարբեր արհեստներ: Առանձնակի  ծաղկում  էր    մետաղագործությունը:  Գտնվել են  մանգաղներ, դանակներ,  եղաններ,  որոնք,  որպես  կանոն,  երկժանի  կամ  եռաժանի  են:  Երկաթե  գործիքների  թվին  են  պատկանում  նաև    մեծ  քանակությամբ  տարբեր  սեպաձև  և  տափակ  կացինները,  լայն  և  նեղ  դռները,  սղոցները,  բահերը,  ուրագները և  այլն:

 Երկաթից  են  պատրաստվել  նաև  օղակաձև  փականները,  գամերը,  խողովակները:    Կարմիր  Բլուրում  բազմազան  են    երկաթե  զենքի  տեսակները:  Դրանց  թվին  են  պատկանում    երկսայր  դաշույնները,  որոնք  ունեն  միակոփ  դաստակներ:  Այստեղ  գտնվել  են  նաև  երկաթե  երկսայր  թրեր:  Սրանց  դաստակները  զարդարված  են  բրոնզե  օղակներով:  Գտնվել  են  նաև  այդ թրերի  կաշվե  պատյանների  բրոնզե  ծայրակալները:  Բազմաթիվ  են  նաև  նետասլաքները,  որոնք  հայտնաբերվել  են  բրոնզե  կապարճներում:  Դրանք  բաժանվում  են  երկու  խմբիª  նշաձև  և  տերևաձև  գլխիկներով,  երկար`  քառակող  կամ  կլոր  պոչուկներով:  Հայտնաբերվել են  նաև  բազմաթիվ  տերևաձև  խողովակակոթառ  նիզակներ  և  նեղ,  երկար  սայրով  մարտական  կացիններ:

 Ի հայտ են եկել նաև  հսկայական  թվով  բրոնզե  իրեր,  որոնց  զգալի  մասը,  անկասկած, բերված  է  եղել  Էրեբունիից  և  այլ   հուշարձաններից,  ինչի  մասին  վկայում են    Ք.ա.  VIII  դ.  թագավորների  արձանագրությունները:  Քաղաքում  և  ամրոցում հայտնաբերվել  են   բազմաթիվ  հալոցներ,  կաղապարներ,   հնոցներ,   20-25  սմ  երկարություն  ունեցող  բրոնզե  ձուլակտորներ:  Կաղապարներում    ձուլվում էին կարճ  նիզակները,  տերևաձև  և  նշաձև  նետասլաքները,  գուրզերը,  զրահի  մասերը,  մարտական  վահանների  ումբոնները,  հասարակ  բրոնզե  գոտիները  և  այլ  զենքեր:  Տեղում  էին  ձուլվում  նաև  շքեղ  և  պարզունակ  զարդերըª    օձագլուխ  ապարանջանները,  մատանիները, օղերը,  ճարմանդները, ականջօղերը, տարբեր ձևերի շքասեղները` քանդակված թռչնի  ֆիգուրներով:  Արհեստանոցների  արտադրանք  էին   աթոռների, սեղանների  ոտքերը  զարդարող  պարզունակ  գլանաձև, ցուլերի  և  առյուծների  ոտքերի  ձևեր  ունեցող  շքեղ  ծայրակալները,  հասարակ  խոհանոցային  կաթսաները,  թասերը  և  կենցաղային  այլ  նյութեր:

 Կարմիր  Բլուրը  այն  բացառիկ  հուշարձաններից  է,  որտեղ  պահպանվել  են  հսկայական թվով  եզակի,  բարձրարվեստ  բրոնզե  նյութեր:  Այս  նյութերի  մեջ  աչքի  են  ընկնում  առյուծների  և  ցլերի  պատկերներով  զարդարված  վահանները,  պաշտամունքային  և  մարտական  տեսարաններով  նախշազարդ սաղավարտները,  ռազմական  պատկերներով  կապարճները,  բրոնզե  արձանները,  որոնցից  ամենաշքեղը  Թեյշեբա  աստծո  արձանն է,  շքեղ  բրոնզե  սպասքը, թագավորների  անունը  կրող  նետասլաքները  և  զրահները,  ձիասանձերը  և  ասպազենը,  զարդերը  և  այլ  արտեֆ‎ակտներ:

 Թեյշեբաինիում  խիստ  զարգացած  էր  խեցեգործությունը:  Խեցեգործ   վարպետները    կավից  պատրաստում  էին  տարբեր  առարկաներ`  արձանիկներ,    սափորիկներ,    կարասներ,    ձագարներ,  ձիթաճրագներ,  գարեջուր  մշակելու  և  պահելու  անոթներ,  գավաթ-ծխամաններ,  հաց  թխելու  և  բույսեր  տապակելու  սաջ-տապականեր  և,  վերջապես,  բարձր  արվեստով  և  շքեղությամբ  պատրաստված  սպասք: Պաշտամունքային,   ծիսական  արարողությունների  ժամանակ  լայնորեն  օգտագործվում  էին  ճտքավոր  կոշիկների  ձև  ունեցող կավե գունազարդ  գավաթները,  մի  քանի  փողանի  անոթները  (կերնոսներ),  շքեղ  գավաթ-ծխամանները,  ՚ասկոսՙ  կոչվող  թռչնաձև  անոթները  և  այլն: Ընդ որում, կավանոթներ պատրաստելիս բրուտագործ  վարպետները  հաճախակի  ընդօրինակում  էին  մետաղե  անոթների   ձևերը:

 Թեյշաբաինիի  նկուղներում  բացվել  են  երեք  ընդարձակ  սենյակներ,  որոնք  եղել  են  խեցեղեն  իրերի  պահեստներ:  Դրանցից  միայն  մեկում  գտնվել  են  2-6  լիտր  տարողությամբ  1036 միականթ  սափորներ,  մեծ  քանակությամբ  թասեր,  ձիթաճրագներ  և  ավելի  քան  200  տարբեր  ձևերի  անոթներ (կճուճներ,  գավաթներ,  քրեղաններ):  Խեցեղեն  նյութերի  մեջ  մեծ  տեղ  են  գրավում  կարասները,  որոնք  օգտագործվում  էին  գինի  և  հացահատիկ  պահելու  համար: 

 Կարմիր  Բլուրում  գտնված  խեցեղենը  իր  ձևով  և  նախշազարդումով  բաժանվում  է  մի  քանի  խմբի:  Առաջին  խմբին  են  պատկանում  կարմիր  անգոբապատ,  լավ  փայլեցված  անոթները: Խեցեղենի  երկրորդ`  ոչ  մեծ  խումբն  են  կազմում  գունազարդ  անոթները:  Երրորդ  խումբը   կազմում են սև  փայլեցված  անոթները:  Այս  խմբի  եզակի  նյութերից  է  խոշոր չափի  սև-փայլեցված  անոթը:  Այն  ունի  50  սմ  բարձրություն, որի  ուսերին  կան ցլերի երեք գլուխների  քանդակներ: 

 Բացի  խեցանոթներից,  Կարմիր  Բլուրի  պեղումներից  գտնվել  են  նաև  կավե  քանդակներ: Դրանց  թվին  են  պատկանում  25-րդ  պահեստային  սրահում  գտնված  բազմագույն  արձանիկները:  Դրանք  պատկերում  են   ձնկնակերպ,   մորուքավոր  մարդկային  ֆիգուրներ, որոնք  առաջ մեկնած  աջ  ձեռքին  պահում  են  նիզակներ  կամ  ճյուղեր:  28-րդ  պահեստային  սենյակի    արձանները    փոքր-ինչ  կեռված  են:  Նրանք  ունեն  կարիճի  պոչ,  դեմքերը  ներկված  են  սպիտակ,  աչքերը`  կարմիր,  մորուքը  և  մազերը՝  գորշ,  իսկ  գլխարկները` վառ  կապույտ  գույնով:  Կարմիր  բլուրի  միջնաբերդի  բակում  գտնվեցին  ցլի  և  ձիու  արձաններ: 

 Կարմիր  Բլուրի  պեղումները  ցույց  են  տալիս,  որ  այստեղ  զարգացած  է  եղել  նաև  քարի  մշակումը:  Ամրոցի  պարիսպների  և  սենյակների  հիմքերը  շարվում  էին  ճեղքված  բազալտից,  որոնց  գետնախարիսխների  բարձրությունը  հասնում  էր  2  մետրի,  իսկ  առանձին  դեպքերում`  մինչև  4-5  մետրի:  Քարե  շարվածքների  վրա  պատերը  կառուցում  էին  հում  աղյուսից,  որոնք  պատրաստվում  էին  հիմնականում  ամռանը:  Կավը  դարմանի  հետ  խառնելուց  հետո  կաղապարներում  լցնելով`  ստանում  էին անհրաժեշտ  չափի  (51,8x35x14  սմ,  51,8x51x14  սմ,  35x35x14  սմ)  աղյուսներ:    Հարկ  է  նշել,  որ  միայն  միջնաբերդի  կառուցման  ընթացքում  օգտագործվել  են  մի  քանի  միլիոն   աղյուսներ,  ինչը  պահանջում  էր  զգալի  չափով  ժամանակ  և  աշխատուժ: Շինարարության  ընթացքում,  բացի  հիմքիցª  և  գետնախարիսխներից,  երկրորդ  հարկի  տանիքի  և  առաջին  հարկի  հարթակների  վրա  տեղադրում  էին  հղկված  բազալտե  քիվեր:  Քիվերը  շարված  էին  լավ  տաշված  բազալտե  խոշոր  քարե  ուղղանկյուն  բլոկներով,  իսկ  հատուկ  հարթակների  վրա  տեղադրված  էին  ոչ  մեծ  նույն  քարերից  շարված  աշտարակներ:  Այս  շինությունների  արտաքին  պատերը  զարդարված  էին  բազմաթիվ  խոշոր  վահաններով,  սաղավարտներով,  կապարճներով:

 Տարբեր քարատեսակներից պատրաստվում էին տաշտեր,  կիսախողովակներ,    տարբեր  ձևի  աղորիքներ,  սանդեր  ու  սանդկոթեր,  կոպիտ և լավ հղկված  թասեր,  սրոցաքարեր  և  այլն:  Ներմուծված  կամ  տեղում  պատրաստված  քարե  իրերի  թվին  կարելի  է   դասել    կենդանիների  գլուխները  (երախները  բաց  առյուծներ,  գրիֆոններ,  ձիեր),  որոնք  հայտնի  են  Թոփրաք Քալեում,  Կարմիր  Բլուրում  և  Ալթըն Թեփեում:  1955  թ.  Կարմիր  Բլուրում գտնվեցին  ճարպաքարից  պատրաստված  երկու  շքատուփեր:  Դրանցից  մեկը    գդալաձև  է,  ելուստներով  հարդարված, իսկ կափարիչին  փորագրված  են  կենաց  ծառի  երկու  կողմերում  կանգնած  թևավոր  ոգիների  պատկերներ,  որոնք  ունեն  թռչնի  գլուխներ:  Ծառի  վրա  պատկերված  է  արևի  սկավառակը:  Կափարիչի  ելուստի  վրա   պահպանվել  է  պառկած  կենդանու պատկեր:  Կարմիր  Բլուրում  գտնված  երկրորդ  քարե տուփն ունի  ոչ  բարձր  գլանաձև  անոթի  տեսք:  Նրա  կողերը  զարդարված  են  որսի  տեսարաններով, ուր պատկերված  են  հեծյալ,  կանգնած  զինվոր,  ծնկաչոք  աղեղնավոր,  այծ, առյուծ, թռչուն և եղջերու: Կափարիչի վրա կան նստած առյուծի, ցլի և եղջերվի  պատկերներ:

 Կարմիր  Բլուրում  գտնվել  են  քարե  բազմաթիվ  կոնաձև  և  գլանաձև  կնիքներ,  որոնք    փորագրված են մարդկանց,  թռչունների,  առյուծների,  ձիերի,  այծերի,  աստղերի  կամ  կիսալուսինների  առասպելական   պատկերներով:

 Թեյշեբաինիում  տարածված  արհեստներից  էր   փայտամշակումը:  Ամրոցի  և  քաղաքի  շենքերի  կառուցողների  ամենադժվարին  խնդիրներից  մեկն  անտառազուրկ  Արարատյան  դաշտում ծածկի  համար  անհրաժեշտ  փայտի  հայթայթումն էր:  Անտառանյութը,  հավանաբար,  բերվում  էր  Սարիղամիշի  և  Կաղզվանի  անտառներից:  Փայտի մնացորդները  վկայում  են,  որ այստեղ օգտագործվել  են  սոճի,  բարդի,  կաղնի  և  հաճարենի:  Ստացված  գերաններով  ծածկվում  էին  տանիքները, տախտակներից  պատրաստվում  էին  պատուհաններ  և  դռներ: Փայտը  լայնորեն  օգտագործվում  էր  սայլերի,  մարտակառքերի,  գութանի,  արորի  և  այլ  գյուղատնտեսական  գործիքների  պատրաստման  համար: Բացի  ատաղձագործներից, կային  նաև  հյուսներ,  որոնք  զբաղվում  էին  կահույք  և  այլ  իրեր  պատրաստելով:  Գտնվել  են  կահույքի  մնացորդներ,  որոնց  մի  մասը  զարդարվել  է  ոսկրե  ներդիրներով,  գդալներ,  շերեփներ, սափորներ:  Պեղվել   են  բազմաթիվ  մետաղե կացիններ,  ուրագներ,  դուրեր,  սղոցներ,  որոնք  վկայում  են  զարգացած  փայտամշակման  մասին:

 Արվեստի փայլուն նմուշներ են վահանները և սաղավարտները: Արգիշտի I-ի արձանագրությամբ  բրոնզե  վահանի  (որը  պատրաստված  է  եղել  Էրեբունի  քաղաքի  համար)  կենտրոնական  կոնաձև  ելուստի  վրա  երեք  շարքերով  պատկերված  են  առյուծների  և  ցլերի    պատկերներ:  Ստորին  գոտում  կա   28  առյուծ,  միջին  գոտում`  20  ցուլ,  իսկ  վերին`  նեղացող  մասում`  8  առյուծ: Ելուստի  վերին  հատվածը  զարդարված  է  38  ծաղկաթերթերից  կազմված  վարդյակով: Նույն  Արգիշտի  I-ի  արձանագրությամբ  բրոնզե  սաղավարտի  ճակատային  մասը  զարդարված  է  11  կենաց  ծառերի  պատկերներով,  որոնք  տեղադրված  են  երկու  շարքով:  Շարքերում`  ծառերի  կողմերում,  մեկընդմեջ  կանգնած  են  երկու  տարբեր  աստվածներ:  Առաջինները  պատկերված  են  եղջերավոր  սաղավարտներով և թևերով  զգեստներով:   Ծառերի  մոտ  կանգնած  մյուս  աստվածները, ի  տարբերություն  նախորդների,  ունեն  մորուքներ  և  խոշոր  թևեր:  Բոլորի   աջ  ձեռքերը  վեր  են  բարձրացված,  իսկ  ձախում  փոքրիկ  դույլեր  կան:   Ծառերը  շրջագծված  են   առյուծի  գլուխներ  ունեցող չորսական վիշապօձերի  պատկերներով:  Սաղավարտի  քունքի  և  ծոծրակի  մասերը  զարդարված  են  մարտակառքերի  և  հեծյալների  երկշարք  պատկերներով:

  Թեյշեբաինիի միջնաբերդից դուրս` դեպի հարավ և արևմուտք գտնվող շուրջ  150 հա  տարածքով բնակատեղիի պեղումները իրականացրել են  Վ.  Սորոկինը,  Կ.Հովհաննիսյանը և  Հ.  Մարտիրոսյանը:  Այն  կառուցված էր  մեկ  միասնական  նախագծով,  հստակ  ընդգծված  հրապարակով,  փողոցներով  և տարբեր  թաղամասերով:  Քաղաքը  պաշտպանված էր հզոր,  երեք  մետր  հաստությամբ  պարիսպներով  և  որմնահեծերով: Քաղաքի    պեղված  առանձին  թաղամասերը  վերականգնում  են  նրա  ընդհանուր  պատկերը:

 Հատուկ նախագծով  կառուցվել  են  քաղաքի  կենտրոնական  թաղամասի  շինությունները:  Այստեղ  բացվել  են  երեք  փողոցներ:  Դրանցից  մեկը,  որն  ունի  5,57  մետր  լայնություն,  սկիզբ  առնելով  միջնաբերդի  առջև  ընկած  լայն  հրապարակից,  ձգվում  է  մոտ  200  մետր  դեպի  արևմուտք`  Իլդարունի  (Հրազդան)  գետի  ուղղությամբ:  Մյուս  փողոցը կառուցված  էր  առաջինին  զուգահեռ:  Երրորդ  փողոցը`  9,46  մ  լայնությամբ,  հատում  էր  նշված  երկու  փողոցները:

 1948-1950  թթ.  պեղումների  ընթացքում  բացվեցին  գլխավոր  փողոցի  երկու  կողմերում  ընկած  թաղամասերը` բաղկացած իրար  հարող  մի  քանի  շենքերից,  սենյակներից  և  մեկ  բակից:  Այս  կացարաններում  չեն  գտնվել  սննդամթերքի  պաշարներ  և  կենդանիներ  պահելու  համար  առանձին  շինություններ:  Այստեղ  բնակվել  են  զինվորներ,  որոնք  չեն  ունեցել  սեփական  տնտեսություն  և  ապրել  են  պետության  հատկացումներով:

 1956  թ.  գլխավոր  փողոցի  հարավային  կողմում բացվեց  մի  մեծ  շինություն,  որն  ուներ  400  քմ  մակերեսով  բնակելի  և  ընդարձակ  տնտեսական  կառույցներ:  Բնակելի  երեք  սենյակները  կառուցված  էին  գլխավոր  փողոցին  զուգահեռ, նրանց  կցված  էին  տնտեսական  շինություններ  և  բակ: Տնտեսական  սենյակներում    բացվեցին    խոշոր  կարասներ,  սիգարաձև  անոթներ  և  բազմաթիվ թասեր: Սենյակի  հատակին  պեղվեցին   հացահատիկի  հորեր:  Բացի  պահեստային  սենյակներից, շենքը   ուներ   գոմ,  ուր  կարելի  էր  պահել  15-18  խոշոր  եղջերավոր  անասուն:  Ինչպես  երևում  է,  այստեղ  բնակվել  է  քաղաքի  հարուստ  բնակիչներից   մեկը:

 Հետագա  պեղումներից  պարզվեց,  որ  այս  հարուստ  տնտեսություն  ունեցող  տունը իր բնույթով  միակը  չէ:  Նրանցից  ոչ  հեռու  բացվեցին  երեք  առանձին  շինություններ,  որոնք  իրենց  առանձնահատկություններով  նման  էին ՚հարուստ  ուրարտացուՙ տանը,  տարբերվելով միայն հատակագծով  և սենյակների  քանակով:  Այս  շինություններում  գտնվել  են  քարե  օջախներ,  տանիքները  պահող  սյուների  խարիսխներ,  բազալտե  խոշոր  աղորիքներ,  տարբեր  չափի  կարասներ  և խեցեղեն:  Գտնվել  են  նաև  շան,  խոյի,    խոզի,  այծի,  ձիու  ոսկորներ:  Շենքերի  հետնամասում  հայտնաբերվել  են  պահեստային  շինություններ:

 Այս  ունևոր  բնակիչների  թաղամասից  ոչ  հեռու  բացվեցին  մի  քանի  այլ  շենքեր,  որոնք  իրենց  նախագծով և շինարարական  տեխնիկայով  խիստ  տարբերվում  էին  վերոհիշյալ   կառույցներից:  Դրանց  պատերը  շարված  էին  մանր  գետաքարերով:  Այստեղ  ապրել  են չքավոր  խավերը:

 Հետաքրքիր ճարտարապետական  հուշարձաններ  հայտնաբերվեցին  քաղաքի  հարավարևմտյան  թաղամասում,  որը  մյուսներից բաժանվում  էր  պարսպով  և  ոչ  խորը  ձորակով:  Այստեղ  նկատվել  են  վեց  խոշոր  շինությունների  հետքեր, որոնք  խիստ  տարբերվում  էին  քաղաքի  մյուս  շինություններից:  Այդ  շինություններից  պեղվել  է  միայն  մեկ խոշոր  շենք`  2000  մ2  ընդհանուր  տարածքով:  Նրա  արտաքին խուլ  պատերը  զարդարված  էին  որմնահեծերով  և  անկյունային  փոքր  աշտարակներով: Հ.  Մարտիրոսյանը  նշել  է,  որ  այս  կառույցը,  ինչպես  և  ամբողջ  թաղամասը,  պատկանել  է  քաղաքի  ռազմավարչական  բարձր  խավին:

Գրականություն: Пиотровский 1950; Пиотровский 1952; Пиотровский 1955; Оганесян 1955; Сорокин 1958; Пиотровский 1959; Мартиросян 1961; Мартиросян 1964; Есаян 1969; Пиотровский 1970; Рубинштейн 1975; Salvini 1979

Աղբյուրը՝

Ուրարտուի հնագիտություն (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբանային համալիրներ), Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 2008, 72-84 էջ