• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 ԱՄՐՈՑՆԵՐ ԵՎ ԲՆԱԿԱՎԱՅՐԵՐ: Հայաստանի Հանրապետության, Իրանի (Պարսկահայք) և Թուրքիայի (Արևմտյան Հայաստան) տարածքում վերջին կես դարվա ընթացքում ուսումնասիրվել են բազմաթիվ ուրարտական հուշարձաններ:Հայաստանում աշխատել են հիմնականում հայ և ռուս, Իրանում` իրանցի, գերմանացի և իտալացի, Արևմտյան Հայաստանում` թուրք և անգլիացի (ավելի քիչ ամերիկացի) հնագետները: Ուսումնասիրություններն իրականացվել են պեղումների և վերգետնյա հետախուզությունների ձևով: Հիմնական հուշարձանների պեղումները տեղի են ունեցել Հայաստանի Հանրապետության և Արևմտյան Հայաստանի տարածքներում: Հյուսիսարևմտյան Իրանի տարածաշրջանը, որոշ բացառությամբ, ենթարկվել է հիմնականում վերգետնյա հետախուզական և չափագրական ուսումնասիրությունների` գերմանացի հնագետների կողմից:

 Ուրարտական պետության ողջ տարածքում պեղման են ենթարկվել հիմնականում ուրարտական կենտրոնների միջնաբերդերը և ավելի քիչ` քաղաքային բնակատեղիները, որի հետևանքով մեզ ավելի ծանոթ է ուրարտական վերնախավային, քան զանգվածային մշակույթը: 

 ՏՈՒՇՊԱ (ՎԱՆ):Ուրարտուի   մայրաքաղաք  Տուշպան  կառուցվել  է   Վանա  լճի  արևելյան  ափին,  ժամանակակից  Վան  քաղաքի  տարածքում: Այստեղ  պահպանված  բազմաթիվ  սեպագիր  արձանագրությունները  և   հուշարձանները  եվրոպական  գիտնականներին  հայտնի  դարձան   1822 թ.,  երբ  Փարիզում  լույս  տեսավ  Խորենացու «Պատմություն  Հայոց»-ը,  որտեղ  Վան  քաղաքը  նկարագրելիս  հիշատակվում են Ասորեստանի  թագուհի   Շամիրամի  կողմից  կառուցված շինություններն  ու  ձեռակերտ  արձանագրությունները: Այս տեղեկությունները  ճշտելու  համար  1827 թ.  Փարիզի  Ասիական  ընկերությունը  Վան  է  գործողում  երիտասարդ  գիտնական  Շուլցին, որը  կարճ  ժամանակում  հայտնաբերում  և  պատճենահանում  է  անծանոթ  լեզվով   գրված  մոտ  200 արձանագրություններ: Սակայն   1829 թ.  Շուլցը  սպանվում  է  քրդերի  կողմից:   Նրա   հավաքած   նյութերը  մեծ  ուշացումով   հրապարակվում են  Փարիզում 1840 թ.:

 Շուլցի  աշխատանքներից  մինչև  օրս  բազմաթիվ  գիտնականների  կողմից  ուսումնասիրություններ  են  կատարվել  Վանում  և   շրջակայքում:   Պեղված և կուտակված  մեծ   քանակությամբ  նյութերը  գրեթե  ամփոփված չեն:  Առաջին  համեմատաբար   ամբողջական  աշխատությունը  կատարվել  է  Բ. Պիոտրովսկու  կողմից:

 Միջնաբերդը  կառուցվել  է  Վան  քաղաքի   ժայռոտ  մասում` բարձր  ժայռի  վրա:  Այն  ունի  հսկա  աշտարակներ  և  հզոր  պարիսպներ, որոնք  կառուցվել  են Ք.ա.  IX  դ.`  Սարդուրի I-ի  օրոք: Ամրոց  կարելի  է բարձրանալ  թեք  արահետով:  Նրա   պարիսպները  կառուցված  են  հսկայական  քարե  հիմքերի  կամ  հարթեցված  ժայռերի  վրա  բարձրացող հում  աղյուսե  շարվածքով: Ներսում,  ցավոք,  ոչինչ  չի  պահպանվել:

 Ավելի  մանրամասն  ուսումնասիրություններ  են  կատարվել  1916 թ. Ռուսական  Հնագիտական  ընկերության  կողմից:  Ամրոցի  պատերը,  որոնք  պահպանվել   էին  ստորին  մասում,  որոշ  հատվածներում  ունեն  մինչև  20 մ  բարձրություն:   Հատկապես  հետաքրքիր  էին  ժայռի  հարավային  մասում գտնվող ժայռափոր կացարանները,  տարբեր չափերի  խորշերը   և  սեպագիր  արձանագրությունները:  Հ.  Օրբելին  պեղել  է  արևմտյան  խորշերից  մեկը,  ուր  նա  հայտնաբերել է  քարե  ստելա` 2,27 մ բարձրությամբ, որի  վրա  պահպանվել  էր  Սարդուրի  II-ի  տարեգրությունը:  Հ.  Օրբելին  պեղել է  նաև  մի  քանի  համալիրներ,  երկու  խորշեր`  սեպագիր  արձանագրություններով,  ժայռերի  վրա  պահպանված   հարթակներ:  Տուշպան  դժվարամատչելի  էր  թշնամու  համար  և   պաշտպանված  էր  բնական  ամրություններով,  հսկայական  պարիսպներով:

 Վանից  հյուսիս   ձգվող  Զըմ-զըմ  դաղ  ժայռի   լանջին  պահպանվել  է մի խորշ   (բարձրությունը 5,18 մ),  որին  տեղացիներն  անվանում  էին   «Մհերի  դուռ» : Սրա  մասին  կան  բազմաթիվ առասպելներ:   Այսպես,  Շուլցի  կողմից  գրի    առնված  մի  առասպելում  պատմվում  է,  որ  այդ  դռան  ետևում  կան  անհաշիվ  դահլիճներ, որում  ապրում  են  դևեր:   Մեկ  այլ առասպելում  նշվում  է,  որ  «Մհերի  դուռը» անվանում  են նաև  «Երկաթե  դուռ»,  (բացվում  է  տարին  մեկ  անգամ` սուրբ  Հովհաննեսի  օրը):  Իսկ Լեյարդը, որը  նույնպես  տվել  է  «Մհերի  դռան»  նկարագրությունը,  պատմում  է  մեկ  այլ  առասպել,  ըստ   որի`  մի  հովիվ  քնել  է  այդ  դռան  մոտ  և   երազում լսել է դուռը բացելու  մոգական  խոսքը:  Արթնանալով  բացել է  դուռը,  վերցրել պարկով  լի  ոսկին,  բայց  ներսում մոռացել  գավազանը:  Նորից  մտնելով ներս`  այս  անգամ  նա  մոռանում  է  մոգական  խոսքերը  և  չի  կարողանում  դուրս  գալ:   Բ. Պիոտրովսկին  այս պատմությունը  կապում  է  Սասնա  ծռերի  վերջին  ներկայացուցիչ  փոքր  Մհերի առասպելի հետ:

Գրականություն: Марр, Орбели 1922; Пиотровский 1959; Heinz 1941; Öğün 1961; Korfmann 1977; Sevin 1980; Belli 1986; Tarhan 1993; Tarhan 1994; Sevin 1994b

Ավետիսյան Հ., Բոբոխյան Ա.

 Աղբյուրը ՝

Ուրարտուի հնագիտություն (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբանային համալիրներ,Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 2008, 30-33 էջ