• Նորություններ
• Հղումներ
• Կայքի Քարտեզ
• Գործընկերներ

 ՍԱՐԴՈՒՐԻԽԻՆԻԼԻ (ՀԱՅԿԱԲԵՐԴ, ՉԱՎՈՒՇ ԹԵՓԵ): Այս ամրոցը գտնվում է Վան  քաղաքից  50 կմ  դեպի հարավ-արևելք:  Հուշարձանից  ոչ  հեռու  պահպանվել  է  նախկին հայկական  Աստվածաշեն  գյուղը  (Չավուշ  Թեփե):   Ամրոցը  կառուցված  է  ութգագաթանի  Բոլդաղ լեռնաշղթայի  վրա,  որը  ձգվում  է   7-8 կմ երկայնքով:   Այն  հարավարևմտյան  կողմում  աստիճանաբար  իջնում  է  դեպի  Վանա լիճը  թափվող  Խոշաբ գետի  հովիտը: 

 Հայկաբերդի  ամրոցը  արդեն XIX դ. վերջին   գրավել  էր  գիտականների  ուշադրությունը:   Դեռևս  1884 թ.  Ս. Դևգանցը    Վիեննա  է  բերում  բերդից  գտնված  մի  սեպագիր  արձանագրություն,  որը  հրատարակում  է Մյուլլերը:  Այստեղ  խոսվում է  Սարդուրի II-ի կողմից  15300  կապի   տարողությամբ  շտեմարանի  կառուցման  մասին:  Հայկաբերդի  առաջին  ուսումնասիրողը  եղել  է  Լեհման-Հաուպտը,  որն  այնտեղ  հետախուզական  պեղումներ  է  կատարել  և  գծագրել  ամրոցի  սխեմատիկ  հատակագիծը:   1916 թ.  Հայկաբերդ  է  այցելել  Հ. Օրբելին և հավաքել   վերգետնյա  նյութեր:  1956 թ. ամրոցը  նորից  հետազոտում է Չ. Բըրնին,  որը  հրատարակել  է  համառոտ  նկարագրություն   հուշարձանի  մասին:  Սկսած  1961 թ. այստեղ  անընդմեջ  պեղումներ  է  կատարել թուրք  հնագետ   Ա. Էրզենը` հրատարակելով  պեղումների  արդյունքներին նվիրված երկու հատոր: 

 Հայկաբերդը  տեղադրված  է   Բոլդաղ  լեռնաշղթայի  2-րդ և 3-րդ   ժայռագագաթների  վրա և  հովտի  մակերեսից  90-110 մ բարձր է:   Բլուրների  միջև  ձգվում  է մի  փոքրիկ  գոգավորություն:   Հուշարձանը  կազմված  է   ընդհանուր  պարիսպներով  պաշտպանված  վերին  և  ստորին  բերդերից:   Վերին  բերդը  հատակագծում  ուղղանկյուն  է,  գրավում  է  0,5 հա տարածություն:  Այն  գտնվում  է  ստորինից  արևելք  և  վերջինից  բարձր  է  30 մ:   Պարիսպները  ամրացված  են  յուրաքանչյուր  կողմից  հզոր  որմնահեծերով:  Արևելյան  և  մասամբ  արևմտյան  կողմից  պահպանվել  է  երկրորդ  շարքը:      

 Վերին  բերդում  կատարված  պեղումների  ժամանակ հայտնաբերվել է քարե  պատով  շրջապատված, 4,5x4,5 մ հատակագծով քառակուսի հարթակ: Հետազոտողների  կարծիքով`  այն հանդիսացել է  սրբատեղի-տաճար:   Հայկաբերդի  հիմնական  պեղումները  կատարվել  են  ստորին  բերդում:  Վերջինս   ձգվում  է արևելք-արևմուտք  ուղղությամբ, ունի նեղ,  երկարավուն  հարթակ` ամրացված հզոր  որմնահեծերով:   Այն  պաշտպանված  էր  պարսպապատերով,  որոնք  ամրացված էին  հարթեցրած  ժայռաբեկորներով և  նրանց  վրա  կառուցած  հենապատերով:  

 Ամրոցի  հատակագծում  կրկնվում է  տեղանքի  կառուցվածքը:  Հարավային  կողմից  այն  ունի  երկու  աստիճանաձև  ելուստ  և  փոքր-ինչ  դեպի  դուրս  ձգվող  պարիսպ:   Հյուսիսային  պարիսպը  աննշան  կորագիծ է:  Բոլոր  պարիսպները  ամրացված  են,  բայց   աշտարակների  մնացորդներ  չեն  հայտնաբերվել:

 Ստոորին  բերդի  արևելյան  հատվածում  կառուցվել  են  Հայկաբերդի  պալատական  համալիրները, որոնք  բաղկացած  են ուղղանկյուն  կենտրոնական  դահլիճից (31x31մ  ընդհանուր  տարածությամբ),   երկու  կողմից  հարակից  պահեստային  շինություններից  և  բաց  բակից,  ուր  տեղադրված  են  սրբարանները:  Ըստ  Ա .  Էրզենի` այս  պալատական  համալիրները  եղել  են  երեք  հարկանի: Բազմահարկության  մասին  են  վկայում  պեղումների  ժամանակ  հատակի  վրա  նկատված  երեք` մեկը  մյուսի  վրա փլուզված  տանիքների  հետքերը:

 Ուրարտական  կիրառական   արվեստում  կան  բազմահարկ   շենքերի  պատկերներ, որոնց թվում հատկապես  հիշարժան է Վանից  գտնված  թիթեղը` եռահարկ  շենքերի  պատկերներով: 

 Պալատական  շենքերից դեպի  արևելք պեղվել է  ջրագիծ`  քարե  տաշտով:   Ջուրը  փոքր  առվակով  դուրս  էր  բերվում  ամրոցից: Ստորին  ամրոցի  կենտրոնական  հատվածում պեղվել  է  տաճար:  Այն   ունեցել  է քառակուսի  հատակագիծ (արտաքինից   10x10 մ,  ներքինից 4,5x4,5 մ): Ցելայի   ճակատը  կառուցված  էր  հարթ  մշակված  բազալտե  խոշոր  քարերով:  Տաճարի  ներսի  պատերը  ներկած  են  կապույտ  գույնով: Մուտքի  ձախ  անկյունում  պահպանվել է  սեպագիր  արձանագրություն: Նրանում  նշվում է,  որ  ամրոցը  կառուցել  է  Սարդուրի II-ը  և  անվանել  Սարդուրիխինիլի:  Արքան  կառուցել  է  նաև  Իրմուշինի  աստվածությանը  նվիրված  տաճար:  Գ. Ղափանցիանի  կարծիքով`  Իրմուշինի  նշանակում է  ՚հիվանդությունՙ,  հետևաբար Իրմուշինին  հանդիսացել  է  բժիշկներին  հովանավորող  աստվածություն:  

 Այս  տաճարի  հյուսիսարևելյան  պատից  ոչ  հեռու  հայտնաբերվել է  մանր  քարերով  պատված, 21,5x21,5 մ  չափերով  մի  հարթակ:  Արևելյան  մասում  գտնվել  են  սպիտակ  գույնով  ներկված  աղյուսի  հետքեր, մի  քանի  զոհասեղաններ, իսկ  հյուսիսում` քարե  սեղան: Տաճարի  հարավային  հատվածում  հայտնաբերվել  է  24x20 մ  չափերով  դահլիճ,  որի  տանիքը  հենվում  էր  հզոր  մույթերի  վրա:  Դահլիճի չորս պատերը   պահպանվել  էին  ոչ  ամբողջովին:  Դրանք  զարդարված  են  եղել  որմնանկարներով:   Տաճարին   կից կառուցվել են  ամրոցի  պահեստային  շինությունները:  Սենյակներից  մեկում  հայտնաբերվել  են  200 խոշոր  կարասներ,  որոնք  կիսով չափ  թաղված  են  եղել   հողի  մեջ: 

 Ամրոցի  ստորին  բերդից  քիչ  հեռու`  27,5x17,5 մ  չափերով  բլրակի  վրա,  պեղվել  է  յուրօրինակ մի միջնաբերդ:  Հետաքրքիր  շինությունների  թվին  է  պատկանում  եզրային  ամրոցը:  Այն  շրջապատված  է  ինքնուրյուն  պարիսպներով` ստորին  բերդի  ներսում  կազմելով առանձին շենք:  Այստեղ  գտնվեցին  Սարդուրի  II-ի  սեպագիր  արձանագրությունները: Դրանք  վկայում  են  կառուցված  պարիսպների  մասին:  Շինության  հարավային  մասում  բացված  երկու  սենյակներում  հայտնաբերվեցին   հարուստ  հնագիտական  նյութեր`  բրոնզե  սաղավարտներ,  զենքեր,  կապարճներ:  Դրանց  վրա  կային  նվիրատվական  արձանագրություններ: 

 Հայտնաբերվել  են  նաև 2-րդ  հարկից թափված  որմնանկարների  հետքեր:  Երկրորդ  հարկի առկայության մասին հաստատում  են  պատերին  կից  տեղադրված  խոշոր  մույթերը,  ինչպես  նաև  բացված  աստիճանների  մնացորդները:

 Հայկաբերդի վերին և ստորին  ամրոցները  իրարից  անջատվում  են  պարիսպներով:   Երկու  ամրոցների  միջև  ընկած  տարածքն  ունի  12 մ  լայնություն  և 110 մ  երկարություն:   Ա. Էրզենը  պեղեց  մի  հատված,  որտեղ, ըստ  նրա,  հաստատագրվել  է  երեք  մշակույթային  շերտ: Դրանցից  I-ը թվագրվում է Ք.ա VII  դ.  առաջին   կեսով,  II-ը`  Ք.ա. VII  դ.  երկրորդ  կես-VI դ.  առաջին  կեսով, իսկ  վերջին`  երրորդ շերտը  կազմված  է  եղել  հայկական միջնադարյան  դամբարանադաշտից:

 Ք.ա.  VII  դ.  շերտերում  բացվել  են  արտաքին պարիսպներին կից բազմաթիվ  կացարաններ,  որոնք  ունեցել  են  3-4  մ  լայնություն  և  6-9  մ  երկարություն:  Դրանց  հարթ  տանիքները  ծածկված  են  եղել  գերաններով  և  եղեգնով:  Պեղվել  է  նաև  մի  ավելի  մեծ  կացարան` 9,4  մ  լայնությամբ  և  17,9  մ  երկարությամբ:  Սրա  պատերը,  ինչպես  մյուսներինը,  շարված  են քարե  հիմքի  վրա,  հում  աղյուսով:  Սենյակի կենտրոնում  հայտնաբերվեց   խոշոր  մույթ:  Բոլոր  կացարանների  պատերը  ուժեղ  հրդեհից  դարձել են  վառ  կարմիր:

Դեպի  արևելք  ընկած  1-ին, 2-րդ և 3-րդ  հարթակների  վրա  պեղվել  է  ութ  սենյակ  և  մեկ  խոշոր  դահլիճ:  Սենյակներն  ուղղանկյուն  են  կամ  քառակուսի, ունեն  հարթ  տանիք,  իսկ  դահլիճն  ունեցել  է  մեկը  մյուսից  2,5  մ  հեռավորության  վրա  գտնվող հինգ  սյուն,  որոնցից  պահպանվել  են  35  սմ  տրամագծով  սյունախարիսխները:

Հեղինակի կողմից  հրատարակած  նյութերը  բաղկացած  են  մի  քանի  խեցեղեն  անոթներից,  բրոնզե  թասից,  մի  քանի  նետասլաքներից,  ոսկրե  ձիասանձերից  և  երկու  կնիքներից: Երկաթե  նետասլաքները,  որոնք  հայտնաբերված  են  յոթ  օրինակով,  բաժանվում  են  երկու  տիպի`  տերևաձև`  վերին  հատվածում  փոքրիկ  խնձորակներով և  երկար`  կլորավուն  պոչուկներով:  Բացի  երկաթե օրինակներից  գտնվել  են  մի  քանի  բրոնզե  նետասլաքներ,  որոնք  տերևաձև  են   և ստորին  մասում  ունեն  կարճ  ճանկեր:  Նետասլաքներից  մեկի  վրա  պահպանվել  է  երկտող  կարճ  սեպագիր («Խալդի  աստծուն  (տիրակալին)  նվիրեցի»):  Ավելի  մեծ  թիվ  են  կազմում  այդտեղ  գտնված  սկյութական  բրոնզե  երկթև  ու  եռաթև նետասլաքները:  Նման  նետասլաքներ  հայտնի  են  Էրեբունիից,  Արգիշտիխինիլիից,  Կարմիր  Բլուրից,  Արագածից,  Հայկաբերդից  և  այլ  հուշարձաններից: 

 Գտնվել  են  նաև  ձիասանձերի  առանձին  մասեր:  Դրանցից  երկուսը  ոսկորից  պատրաստված  տափակ  այտապաններ  են,  որոնք  կենտրոնական  մասում  ունեն  երեք  անցք:  Վերին  պահպանված  մասերն  ունեն  եղջյուրավոր  գրիֆոնի  տեսք:  Նման  այտապանները  խիստ  բնորոշ  են  վաղ  սկյութական  մշակույթին: Գտնվել  են նաև  վարազի  ժանիքներից  պատրաստված  երեք  անցքերով  այտապաններ:

 Ոչ  մեծ  խումբ  են  կազմում  հայտնաբերված  ոսկրե  գործիքները:  Դրանք  հիմնականում  ներկայացված  են  տարբեր  ձևերի  իլիկի  գլխիկներով,  գործվածք  վարսելու  կտուտիչներով,  խոշոր  ճարմանդներով  և  ոչ  մեծ  օղակներով:

Համեմատաբար  մեծ  թիվ  են  կազմում  խեցանոթները:  Որոշ  անոթների  վրա  պահպանվել  են  վարպետի  նշաններ: Հայկաբերդից  գտնված  իրերի  մյուս  խումբը  ներկայացված  է  բազալտե  և  պորֆիրիտե  քարե  թասերով:  Դրանցից  երկուսը  տափակ  բազալտե  թասեր  են, որոնք  ունեն  ոչ  բարձր  նստուկ:  Ավելի  շքեղ  է  սև,  կանաչավուն  երանգավորումով  պորֆիրիտից  թասը,  որն  ունի  նեղ  օղակաձև  հատակ:   Գտնվել  է  նաև    բրոնզե  թաս,  որն  ունի  փոքր-ինչ  լայնացող  իրան  և  կտրված  շուրթ:  Հատակը  ունի  ներս  ընկած  նստուկ,  եզրերը  զարդարված  են  ուղղահայաց, ներճկված  գծերով: 

 Հայկաբերդի ամենահետաքրքիր նյութերի թվին են պատկանում կնիքները: Այսպես,  Հ.  Օրբելու  գտածներից  մեկի  վրա  պատկերված  էր  ձեռքերը  վեր  բարձրացրած  թևավոր  կին,  որից  աջ  պատկերված  է  ուլ,  իսկ  ձախիցª ծառ:  Երկու  կողմերում  աղոթքի  դիրքով  կանգնած  են  մարդիկ: Բ. Պիոտրովսկին  գտնում  է,  որ  այստեղ  պատկերված թևավոր  կինը  գազանների  և  բույսերի  տիրուհին  է:  Հ.  Օրբելու  գտած  երկրորդ  կնիքի  վրա  պատկերված  են  զոհասեղան և  գլխատված  մարդ, որի  մարմինը  մաշկված  է: Ա.  Էրզենի  կողմից  հրատարակված  երկու  կնիքներից  մեկը  ունի  կշռաքարի  ձև:  Նրա  կողային  մակերեսը  բաժանված է չորս շեղանկյուն բջիջների, որոնցից  յուրաքանչյուրում  տեղադրված  են  այծերի  գլուխների  և  նիզակների  պատկերներ,  շրջանակի  մեջ`  թևավոր  էակ,  խիստ  ոճավորված  կենդանիներ: Երկրորդ  կնիքը  պրիզմայի  ձև  ունի  և  պատրաստված  է  սև  քարից:  Կնիքի  մի  կողմում սխեմատիկ կերպով մարդ է պատկերված, երկրորդ  կողմում` ցլի  վրա կանգնած աղեղնավոր:  Երրորդ կողմում  պատկերված է մի  մարդ` կանգնած  կարիճի վրա: Վերջին`  չորրորդ  կողմում  ձեռքերը  պարզած մարդը  կանգնած  է  առյուծի  վրա:  Այս  բոլոր  մոտիվները  հաճախակի  են  հանդիպում  ուրարտական  բրոնզե  գոտիների  վրա,  ուր  առյուծի  վրա  կանգնած  պատկերները  խորհրդանշում  են  Ուրարտուի  գերագույն  աստվածություն  Խալդիին,  իսկ  ցլի  վրա  կանգնածները`  պատերազմի  և  ամպրոպի  աստվածություն Թեյշեբաին:  Առավել  հետաքրքիր  է  կարիճի  վրա  կանգնած  մարդը:   Հաշվի  առնելով  Բ.  Պիոտրովսկու և  Գ. Ղափանցյանի  կարծիքը`    կարելի  է  ենթադրել,  որ  այս  էակը  Իրմուշինի  աստվածությունն է: 

 Հայկաբերդի  պեղումները  հնարավորություն  տվեցին  պարզաբանելու  նրա  անկման  պատճառները,  որոնք  կրկնում  են  ուրարտական  շատ  հուշարձաններիª  Թոփրաք Քալեի,  Արգիշտիխինիլիի  և  հատկապես  Կարմիր  Բլուրի  պատմությունը:  Հայկաբերդի  անկման  մանրամասների մասին  են  վկայում  նրա  պարիսպների  տակ  հայտնաբերված  մի  քանի  հազար  սկյութական  նետասլաքները:

Գրականություն:

Եսայան, Քիլիմջյան 1991; Başaran 1989; Erzen 1976-1977; Dinçol 1977; Erzen 1978; Erzen 1978b; Erzen 1979; Dinçol 1987; Erzen 1988

Ավետիսյան Հ., Բոբոխյան Ա.

Աղբյուրը՝

Ուրարտուի հնագիտություն (Ամրոց-բնակավայրեր և դամբանային համալիրներ), Երևան: Երևանի համալս. հրատ., 2008, 42-48էջ